Marta o'qildi
Расёмон дарвозаси. ҳикоя Акутагава Рюноскэ.
Бу рутубатли оқшом чоғи рўй берди. Қайсидир бир қарол Расёмўн дарбозаси панасида ёмғир тинишини кутмоқда эди.
Дарбоза панасида қаролдан бўлак ҳеч зоғ йўқ. Фақат бўёғи кўча бошлаган йўғон устундан чирилдоқ хониши таралмоқда. Ҳолбуки, Расёмўн дарбозаси анча-мунча гавжум Суззаку кўчасида жойлашган ва унинг панасида ҳозир бошига итимэгаса* ҳамда момиэбоси* қўндирган йигирма чоғли эркагу аёл бемалол ёмғирдан паноҳ топишса бўларди. Шунга қарамай, қарол айни дам ёлғиз эди.
Бунинг боиси шунда эдики, кейинги икки-уч йил давомида шаҳри азим Киётодан фалокат аримади — дам зилзила, дам кучли довул, дам ёнғин, дам очарчилик тинмай қутқу солиб турди. Оқибат — пойтахт ҳувиллади-қолди. Қадимий битикларда ёзилишича, шу даражага бориб етганки, одамлар авлиё-анбиёларнинг ҳайкалларию ибодатхона анжомларини уриб синдиришган, локланган, тилла ҳал юритилган устунларни йўл четига чиқариб, ўтин қилиб сотишган. Мана, қандай эди пойтахтда аҳвол; шундай шароитда Расёмўн дарбозаси ҳолига қараш кимнинг ҳам тушига кирарди, дейсиз?! Дарбозанинг буткул қаровсизлигидан фойдаланиб, аллақачон тулкию бўрсиқлар ин солиб олишган эди бу ерга. Ўғрилар шу ерда тунашарди. Бориб-бориб, ташландиқ мурдаларни ҳам шу ерга келтириб улоқтириш одат тусига кирди. Қуёш тоғ ортига ўтиб яширингач, бу ер алланечук ваҳимали тус олар ва дарбозага яқин келишга ҳеч кас юрак бетламас эди.
Шу орада қаердандир мўр-малахдек ёпирилиб қарғалар пайдо бўлишди. Кундуз кунлари улар қағиллаган кўйи дарбозанинг баланд қайрилма томи узра гир-гир айланишар, кечга бориб, уфқ феруза рангга киргач, худди кўкка сочилган кунжут доналари мисол, аниқ-тиниқ кўзга ташланишарди. Тайинки, улар дарбозанинг юқори қаватидаги мурдаларни чўқилаш ниятида елишарди. Бироқ, айни дам, вақт алламаҳал бўлгани боисми, зулумот қарғаларни ҳам ўз комига тортган эди. Фақат дарз кетмиш жойларида йўнғичқа ниш урмиш ярим вайрона тош зиналарнинг у ер-бу еридагина қуриган қуш тезаги оқариб кўзга ташланарди. Қарол, эгнида ювилавериб ўнгиб кетган кўк яктак, зинанинг энг юқори — еттинчи поғонасида ўтирган кўйи ҳардамхаёллик билан ёмғирга тикилар, ҳар замон-ҳар замон ўнг ёноғига ҳусн бўлиб тушмиш данакдек чипқонни силаб-силаб қўярди.
Муаллиф юқорида зикр этдиким: «Қарол ёмғир тинишини кутмоқда эди». Бироқ, ёмғир тинган тақдирда ҳам, барибир борадиган жойининг тайини йўқ эди унинг. Аввалги даврлар бўлганида-ку, ёмғир тинишини ҳам кутмай, соҳибиникига жўнарди-я. Лекин, бир неча кундирки, «озод қуш» у — паттасини қўлига тутқазган соҳиби. Шаҳри азим Киёто ниҳоятда ҳувиллаб қолгани хусусида тўхталган эдик, агар эсингизда бўлса. Соҳибнинг, ҳе йўқ-бе йўқ, кўп йиллар хизматини қилмиш қаролига осонгина паттасини тутқазиши шаҳардаги мавжуд қаровсизлигу парокандаликнинг арзимас бир кўриниши эди, холос. Шу боис, балки: «Қарол ёмғир тинишини кутмоқда эди», дейиш эмас, «Ёмғир дарбоза панасига қувиб киритмиш қарол қаерга борарини билмай, мунғайиб ўтирарди», демоқ жоизроқдир. Устига устак, ҳаво ҳам мана бунақа — дилтанг, хэйонлик* қаролнинг кўнглини кўтаргудек эмас. Кўнглини кўтариш уёқда турсин, куннинг Маймун муддатидан* бу ёғига эзиб ёғаётган ёмғир ҳали-бери тинадиганга ҳам ўхшамайди. Хуллас, қарол Суззаку кўчасидан келаётган ёмғир шовқинига қулоқ солмасликка тиришиб, узуқ-юлуқ фикрларини бир ерга жамлашга уринар, нима қилсам бу ташвишлардан қутуларканман, деб эртанги кун ҳақида қайғурарди.
Ёмғир дарбозани энлаб, шовуллаб ёғарди. Оқшом қуюқлашгани сайин осмон ерга энаётганга ўхшар, пастдан қараган кишига кўкни энламиш қўрғошиндек оғир, қора булутларни фақат дарбоза томи ўзининг бақувват сопол қирраси билан тутиб турган каби туюларди.
Эртанги кун ҳақидаги саволларга жавоб топмоқ учун эса у қадар бош қотиришнинг ҳожати йўқ эди. Бош қотирсин, бош қотирмасин — бу саволларга жавоб битта: эртами, кечми — ё кўча-кўйда, ё бирор ташландиқ девор тагида очликдан итдай ўлиб кетади у. Мурдасини эса мана шу ерга, дарбозанинг юқори тоқига келтириб улоқтиришади. Бу ҳақда ўйламайин деса… қаролнинг хаёллари истаса-истамаса барибир шу ёққа кетар ва айнан мана шу сўқмоқдан ошиб ўтиб, шу хотимага келиб тақаларди. Бу ҳақда ўйламайин деса… Ушбу ўйлар сиртмоғидан халос бўлиш чораси мавжудлигини инкор этмас экан, қарол бу иқрор замирида яширин даҳшатли ҳақиқатни ҳам тан олишга журъат қилолмасди: дод сол, ёқангни юл, яшаб қолмоқликнинг чораси битта — ўғрилик кўчасига кирмоқ.
Қарол қаттиқ бир чучкириб, ҳорғин ўрнидан қўзғалди. Салқин Киёто оқшоми этни шу қадар жунжиктирардики, кишини хаёл беихтиёр иссиқ уй, юмшоқ тўшак сари олиб қочарди. Дарбоза тўсинлари орасида эса шамол тун билан ғувиллаб ўйнашарди. Локланган қизил тўсинлардан бирида хониш қилаётган чирилдоқ ҳам аллақачон инига кириб кетибди.
Қарол сариқ рангдаги нимча устидан кўк кимоно ташланган танасини ўнглаб, бошини елкалари ичига тортди-да, атрофга аланглади: кўздан йироқ, ёмғирдан пана — мизғиб олишга ўнғай жой топилса, тунни шу ерда ўтказсам ҳам бўларкан, дея хаёлидан кечирди у. Не бахтки, шу фикр миясидан ўтгани ҳамон нигоҳи дарбоза узра қад кўтармиш минорага олиб чиқувчи бошдан-оёқ қизил лок билан қопланган сербар зинага тушди. Юқорида бир тирик зот йўқ, фақат мурдалар… Қарол белида осиғлиқ қиличини қинидан отилиб чиқиб кетмасин учун сопидан маҳкам тутиб, чипта ковушли оёғини зинанинг биринчи поғонасига қўйди.
Орадан бир неча дақиқа кечди. Расёмўн дарбозаси узра қад кўтармиш минорага олиб чиқувчи сербар зинанинг қоқ ўртасида мушукдай ғужанак бўлиб бир кимса турар, нафасини ичига ютганча ҳадеб юқорига термуларди. Минорадан тушаётган хира нур унинг ўнг ёноғини ёритмоқда эди. Ўша, узуқ-юлуқ ажин ўртасида йиринг боғлаган данакдек яра йилтираётган хаста ёноғини. Зинага қадам қўймасидан, юқорида мурдалардан ўзга ҳеч зоғ йўқлигига қаролнинг ишончи комил эди. Бироқ, икки-уч поғона ҳатламай илғадики, юқорида чироқ ушлаган кимдир бор, боргина эмас, чироғини кўтариб уёқдан-буёққа юрибди ҳам. Буни илғаш у қадар қийин кечмади — хира сарғимтир ёғду бурчакларини ис қопламиш шифт бўйлаб тинмай сирпанарди. Бундайин расво-раддибало оқшом Расёмўн дарбозаси болохонасида чироқ ёнаётган экан, демакки, бунда бир гап бор эди.
Қарол қумурсқадек сассиз-шарпасиз ўрмалаб, ниҳоят, сўнгги поғонага етди. Ва бутун вужуди билан зинага қапишиб, бўйнини имкони борича илгарига чўзиб, қўрқа-писа ичкарига назар солди.
Минорада, шаҳар ичра елдек кезинаётган миш-мишларни тасдиқлаб, мурдалар тартибсиз қалашиб ётарди. Хира милтиллоқ ёғду ҳайҳотдай хонанинг кичик бир лахтагинигина ёритаётгани боис, айнан қанча мурда қалашиб ётганини қарол фарқлаёлмади. Элас-элас илғаган нарсаси шу бўлдики, мурдаларнинг айримларигина либосда, кўпчилиги шир-яланғоч эди. Тайинки, эркагу аёл мурда аралаш қалашиб ётарди. Уларнинг барчаси қоқ ерда, минг бир алфозда узала қотган, худди лойдан ясалган қўғирчоқлар мисол қўлларини икки ёнга ёзиб, ияклари бир қарич осилиб ётишар, кўрган киши уларнинг қачонлардир ўзлари каби тирик мавжудот бўлганларига шубҳаланиб қолиши ҳеч гап эмас эди. Таналарининг фақат бўртиқ қисми — елка ё кўкракларинигина ёритиб, қолган аъзоларини баттар зулумотга чирмаб намоён этаётган хасис милтиллоқ ёғдуга банди бу ўлик жонлар анқов гунг мисол жим — абадий сукутда эдилар.
Қарол майит ҳидидан нафаси қайтиб, беихтиёр бурнини бекитди. Бироқ, кейинги дақиқа қаршисида гавдаланмиш манзара шу қадар уни ҳайратга солдики, қарол димоғига қўланса ҳид урилаётганини ҳам унутиб, анграйиб қолди.
Унинг кўзлари мурдалар орасида чордана қуриб ўтирган гавдани илғаган эди. Бу эгнига хиноки* дарахтининг пўстлоғи рангидаги кимоно кийган, одамдан кўра кўпроқ маймунни эслатувчи ориқ, пакана, оқсоч бир кампир эди. У, ўнг қўлида қарағай мойига ботирилган машъала, мук тушганча ҳадеб мурдалардан бирининг юзига тикиларди. Ёйиғлиқ узун сочларига қараганда, бу аёл кишининг майити эди.
Қарол қўрқув ҳамда қизиқишнинг зўридан дам чиқаришни ҳам унутгандек эди гўё. Қадим солномачиларнинг таъбири билан айтганда, у «тепа сочи тикка бўлаётгани»ни-да яққол сезиб турарди. Кампир эса қўлидаги қарағай новдасидан қилинган машъални пол ёриғига суқиб, боядан буён термулаётган майитининг бошига чанг солди-да, худди болаларининг канасини теришга киришган маймун мисол, мурданинг узун сочларини битта-битталаб юла кетди. Майит анча туриб қолганиданми, кампир юлишга унчалик қийналмасди.
Майитнинг бошидаги сочлар сийраклашгани сари, қаролнинг дилидан ҳам қўрқув ариб борарди. Бироқ, шу билан бирга унинг юрагида кампирга нисбатан нафрат ҳам дам сайин ўт олмоқда эди. «Кампирга нисбатан», десак, у қадар тўғри бўлмас-ов. «Ёвузликнинг ҳар қандай кўринишига нисбатан», десак, аниқроқ бўлар. Борди-ю, шу дам унга биров ўзи бир неча дақиқа бурун дарбоза зинасида ўтириб, устида бош қотираётган ўша: «Очликдан ўлмоқ афзалми, ёки ўғирлик кўчасига кирмоқми?», деган саволни бергудай бўлса, у ҳеч бир иккиланишсиз ўлимни танларди. Евузликка нисбатан нафрат унинг дилида ҳозир пол ёриғига суқиб қўйилган анави машъаладан-да кучлироқ ловулламоқда эди.
Қарол, тайинки, кампир нима сабабдан майитнинг сочини юлаётганини тушунолмай гаранг эди. Инчунин, мантиқан фикрлаганда ҳам, ёвузликми бу, эзгу ишми — қоронғу бўлиши керак эди унга. Бироқ, қарол серёмғир тун Расёмўн дарбозаси минорасида ташландиқ бир майитнинг сочини юлишаётганининг ўзиниёқ даҳшатли, йўл қўйиб бўлмас ёвузлик, деб топди. Албатта, бу қарорда тўхталаркан, у яқиндагина ўзини ўғирликка уришни ўйлаб юрганини хаёлининг кўчасига ҳам келтирмади.
Ниҳоят, қарол бор кучини оёқларига жамлаб туриб ичкарига ҳатлади. Қиличининг сопидан тутганча гурс-гурс юриб кампирга яқинлашди. Кампир шунақанги чўчиб тушдики, таърифига ҳатто сўз ожиз.
Қаролга кўзи тушгани ҳамон у худди сопқонга солиб отилган каби сапчиб турди.
— Тўхта! Қаёққа? — дея қичқирди қарол мурдаларга қоқилганча қочишга тутинган кампирнинг йўлини тўсаркан. Кампир жонҳайбатда уни йўлидан итаришга уринди. Бироқ қарол чайирлик қилиб, уни силтаб ташлади. Бир неча муддат улар бир-бирларига канадек ёпишиб, майитлар орасида олишиб ётдилар. Бироқ ким кимни енгиши олишув бошиданоқ тайин эди. Ниҳоят, қарол кампирнинг қўлларини орқасига қайириб, тагига маҳкам босиб олди. Унинг нимжон қоқсуяк қўллари товуқ панжаларини эслатар, сал қаттиқ тегилса тўкилиб кетадигандек туюларди.
— Нима қилаётган эдинг? Гапир. Агар алдасанг, ўзингдан ўпкала!
Шундай деб қарол кампирни итариб ташлади-да, қиличини яланғочлаб, совуқ йилтирамиш тиғини унинг кўзларига яқин келтирди. Бироқ кампир лом-мим демади. У тинимсиз ютинар, қоқсуяк қўллари худди совуқда қолгандек дир-дир титрар, кўзлари косасидан чиққудек ола-кула бўлиб кетган, бироқ шунга қарамай, ҳануз жим эди. Фақат шундагина қарол кампирнинг тақдири буткул ўз қўлида эканини англади. Бу эса унинг дилида гурилламиш ғазаб оташини кишибилмас сўндирди. Ғазаб ўрнини ҳар қандай хайрли поёнига етмиш ишдан сўнг пайдо бўлувчи мамнуният ва ҳаловат ҳисси эгаллади. Оёқлари остида узала тушмиш кампирга кибр билан тикиларкан, аввалгидан хийла юмшоқроқ оҳангда:
— Шаҳар миршабхонасига алоқам йўқ менинг. Дарбоза ёнидан ўтиб кетаётган бир йўловчиман, холос. Сени ҳибс этиш ниятим йўқ асло. Фақат айт-чи, нима қилаётган эдинг бу ерда бир неча дақиқа бурун? — деди.
Кампир қон нуқси урмиш қовоқларини йирганча, кўзларини баттар ола-кула қилиб, қаролга тикилиб қолди. Шу туришда у ўлжасидан панд еган йиртқич қушни эслатарди. Сўнг, худди оғзида ниманингдир таъмини туйгандек, бурни билан деярли қўшилиб кетган буришиқ лабларини қимирлатди. Озғин бўйнида нўхатдай бир нарса отилиб чиққудек лорсиллай бошлади. Қаролнинг қулоқларига қарғаникига ўхшаш:
— Соч юлаётгандим… соч юлаётгандим… улама соч учун, — деган бўғиқ, манқа товуш чалинди.
Буткул ҳафсаласи пир бўлди қаролнинг. Бу қадар жўн бўлади жавоб, деб сира ўйламаган эди у. Ҳафсаласи пир бўлгани баробар, дилида енгил нафратга омихта ғазаб ҳам қайта ўт олди. Кампир буни, чамаси, дарров илғади. Илғади-ю, қўлида ҳануз мурда бошидан юлиб олинмиш ўша бир тутам соч, вақиллай кетди:
— Майитнинг сочини юлиш, балки, чиндан ҳам хунук ишдир. Лекин бу ерда ётган мурдаларнинг барчаси арзийди-да шунга. Ана, ҳозиргина мен сочини юлган ўша аёлни олайлик: у илон тутиб, уларни тўрт сун*дан қилиб бўлакларди-да, қуритиб, сарой соқчиларига қоқбалиқ деб пулларди… Шу билан тирикчилик қиларди. Вабодан тўнғиз қўпмаганида, балки, ҳозир ҳам шу билан кун кечираётган бўлармиди. Лекин роса олчи эди-да ошиғи, ҳамма мақтаб-мақтаб ерди унинг қоқбалиғини, соқчилар нуқул ундан харид қилишарди газаклик. Лекин мен сира аёл ёмон иш қиларди деб ўйламайман. Шундай қилмаса, очликдан ўлиб кетарди, демак, беихтиёр шуғулланарди у бу билан. Шунинг учун ҳам мен хунук иш қиляпман, деб ўйламайман, йўқ! Ахир, шундай қилмасам, мен ҳам очликдан ўлиб кетаман, демак, беихтиёр қиляпман буни. Ишончим комилки, аёл мени асло айбга буюрмасди — ахир, ишга ихтиёрсиз қўл уриш нималиги ойдек равшан унга.
Мана нималар деди кампир.
Қарол унинг гапларини қиличини қинига суқиб, чап қўли билан маҳкам сопидан тутганча совуққина тинглади. Ўнг қўли билан эса, ўз-ўзидан маълум, ёноғидаги данакдек чипқонни силаб-силаб турди. Бироқ тинглаш давомида дилида жасоратга уйқаш бир туйғу ҳам туғила борди. Ўша, унга дарбоза панасидалик чоғи етишмаган мардона туйғу. Айни мардоналик қарол узра минорага кўтарилиб, кампирга ташланган чоғи ҳокимлик қилмиш туйғунинг тамомила акси эди. Ўғирлик кўчасига кирсаммикан, ё очликдан ўлганим афзалроқмикан, деб иккиланмасди у бўлак; иккиланмоқ қаёқда, айни дам очлигу ўлим хаёлидан шу қадар узоқда эдики, бу фикр унинг миясида учқунлаши ҳам бирон қолипга сиғмасди.
— Ҳали шунақа дегин? — деди қарол кинояомуз, кампирнинг гаплари ниҳоясига етгач. Сўнг бир қадам олға ташлади-да, туйқус қўлини ёноғидан тушириб, кампирнинг ёқасидан олди. — Унда сени тунасам, хафа бўлмайсан! Шундай қилмасам, мен ҳам очликдан тўнғиз қўпаман.
Қарол бир тортиб кампирнинг кимоносини ечиб олди. Сўнг жонҳайбатда кўйлагининг этагига ёпишмиш кампирни бир тепиб мурдалар устига ағдарди. Зинагача беш қадамлар бор эди. Қарол кампирдан ечиб олмиш хиноки дарахтининг пўстлоғи рангидаги кимонони қўлтиғига қисди-да, югурганча тик зинапоядан қоронғулик бағрига кириб, ғойиб бўлди…
Кўп ўтмай мурдалар устида ўликдай тош қотиб ётган кампир ҳам ўрнидан қўзғалди. Эгнида ҳеч вақо йўқ, бир нималар деб минғирлабми, йиғлабми, ҳануз милтиллаётган машъала ёруғида зинага довур эмаклаб келди. Сўнг калта оқ сочларини пешонасигача осилтириб, пастга қаради. Дарбоза, унинг теграси буткул зулумот қаърида эди.
Қарол шу бўйи ном-нишонсиз кетди.
Тўхтамурод Рустамов таржимаси
«Ёшлик» журнали, 1991 йил, 5-сон
________________
Итимэгаса — қадимда аёллар кийган соябонли похол қалпоқ.
Момиэбоси — қадимий эркаклар бош кийими.
Хэйон — Киёто шаҳрининг қадимги (794—1192й. й.) номланиши.
Куннинг Маймун муддати — қадимги Буржий вақт ҳисобига кўра, соат кундузги 3—5 лар чамаси.
Хиноки — оч жигарранг пўстлоқли дарахт.
Сун — 3,3 сантиметрга тенг узунлик ўлчови.
- - -