Marta o'qildi
Ўзбекистонда камбағалликни йўқотишнинг яна бир йўли. Саломат Вафо
Бутун дунё мамлакатлари коронавирус пандемиясидан сўнг камбағалликни йўқотиш тўғрисида бош қотирмоқда.Мен ҳам ҳам бу мавзунинг турли аспектларида мақолалар ёзиб www.nurzamon.uz сайтига юкламоқдаман. Бу масалада “Хоразмда кўча овқат бозорлари бўлганми?” мақоламда ҳозирги кунда кабағалликни йўқотиш бўйича Хоразмда, қолаверса, бутун мамлакатда кўча таом бозорларини ташкил, ишсиз уй бекаларини иш билан таъминлаш йўлларини шарҳлаган эдим. Ушбу материалларни ёзиш давомида пандемия шароитида дунё халқлари ҳам пулсизлик ва камбағалликдан азоб чекаётгани учун таом бозорларини Америка ва Туркия шаҳарлари кўчаларида ҳам ташкил қилиш имкони борлигини ёзган эдим. Чунки, ўзим бу мамлакатларда маълум вақт яшаб шароитларини билар эдим. Мен таклиф қилган кўча овқат бозорлари аҳолининг қуйи табақаси муаммоларини ҳал қилади деб ҳисоблайман.
Мамлакатимиз президенти Шавкат Мирзиёев камбағалликни тугатиш бўйича 2020 йил 26 мартида Иқтисодиётни ривожлантириш ва кабағалликни қисқартиришга оид давлат сиёсатини 5979 – сонли Фармони ижросини таъминлаш, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни қисқартириш вазирлигини ташкил этиш бўйича қарор қабул қилган эди.
Президент қарори ҳали Ўзбекистон тарихида кўрилмаган муҳим ҳужжатлар мажмуи эди. Камбағаллик мавзуси бугунинг энг долзарб муааммоси бўлиб қолар экан. Мен бу муаммони бутун жамият бўйлаб аҳолининг барча табақаларини қамраб оладиган конкрет йўлни таклиф қилиш ниятидаман.
Мен ҳар кун «OzTV»каналлари ва интернет сайтларидан шаҳримизда қурилган Toshkent Sityдаги осмон ўпар уйлардаги квартира, офеслар рекламасини кўраман. Шаҳримиздаги бу каби бинолар сал кам бир йилдан бери реклама қилинади. Кўп қаватли уйлардаги мухташам хоналар, офеслар шу қадар замонавий гўзал меъморчилик намуналари билан қурилган-ки, ҳар бир одамнинг хаваси келарди. Бу гўзал уйларни ким олмайди, офесларда кимлар ишлашни орзу қилмайди деб ўйлайсиз. Барча орзу қилади, аммо уй ҳам, офес ҳам ола олмайди. Нега уйга эга бўла олмайди...деган савол туғилади.
Бу офесларни ишбилармонлар олиши мумкинми... Ўзбекистонда 2020 йил 1 апрелигача 440,9 минг ташкилот ва фирма рўйхатдан ўтган, актив фаолликдаги фирмаларнинг сони эса 415,33 мингтани ташкил этади.
Манъба: https://uzdaily.uz/ru/post/50898
Шу ўринда мантиқли савол туғилади..Давлат рўйхатидан ўтган 30 мингга яқин фирма нима сабабдан фаолият кўрсатмайди?.
Бунинг сабабини икки хил ҳолатда кўриш мумкин. Биринчидан: янги рўйхатдан ўтган фирмаларнинг аниқ иш стратегияси йўқ. Уларнинг фаолият бошлашига маблағи йўқ. Банк кредитлари фоизи жуда баланд.
Иккинчидан: Рўйхатдан ўтган фирмалар ўз холига ташлаб қўйилади. Масалан, ишлаб чиқарувчи кичик цехларни ишлаб чиқарган махсулотларини маҳаллий бозорда танишмайди. Имтиёзли реклама фаолияти йўлга қўйилмаган.
Мамлакатимизда камбағалликнинг турғун бўлиб туришининг асосий сабабларидан бири, айтайлик тижорат билан шуғулланиш учун кредит фоиз ставкаларининг баланд бўлишида кўрсатилмоқда. Масалан,Ўзбекистоннинг номдор банкларидан АКБ “ASIA ALLIANCE BANK”и бизнеснинг турли соҳаларига 18, 12, 36 ой учун кредит фоиз ставкаси 25% фоиз қилиб белгилаган.. .
www.sport.uz сайти 2019 йил 2 март маълумотига қараганда фуқаролар кўп қўлланадиган ипотека кредити фоизи Ўзбекистон банкларида ўртача бир йилга ..фоизи 30% -35% ҳисобланмоқда. Энг паст 22% фоиз Orient Finans банкида кўрсатилмоқда. Манъба:
https://www.spot.uz/ru/2019/03/02/consumer-loans/
Мамлакат банкларида фуқароларнинг эхтиёжи катта бўлган автокредитга 20 % ва ундвн юқори этиб белгиланган.
Энди фуқароларнинг энг кам иш ҳақи билан банклардаги кредит фоизи пропорциясини қиёслаймиз.
Президент фармони билан энг кам иш ҳақи (ЭКИҲ) миқдори меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори (МҲТЭКМ) билан алмаштирилди. Фармонга мувофиқ, ушбу миқдор 577 170 сўм қилиб белгиланган эди. Ўзбекистонда энг кам иш ҳақи 24 доллор миқдорни ташкил қилади.
Манъба:
https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-48372320.
Демак, бугунги кунда камбағал одам ҳаётини янгидан бошлаши учун уй-жой, машина олиши ҳақида орзу ҳам қилмаса бўлади.
Жаҳоннинг иқтисодий ривожланган давлатларнинг кредит сиёсати билан тинишамиз.
Россия банкларида истеъмол кредити 8-19 фоиз, ипотека кредити 7- 16 ва автокредитлар -7-16 фоизга белгиланган экан.
1.Японияда 20 йилга бериладиган ипотека кредити 1,3 фоиз.Бу кредитларни япон халқи, ёки Японияда яшаш ҳуқуқига эга бўлган хорижлик одам олиши мумкин.
2 .Францияда ипотека кредити фоизи 1,83 фоизни ташкил этади.
3. Словакияда бир йилга ипотека фоизи 1,92 фоиздан иборат.
4. Литвада ипоека кредити 2, 08 фоиз.
5. Қозоғистон “Жилстройбанк”и ипотека кредити 3,5 фоизни ташкил қилади. Манъба:
.https://kursiv.kz/news/issledovaniya/2018-09/10-stran-s-samoy-nizkoy-stavkoy-po-ipoteke
Хориж мамлакатлар банкларида фуқароларга кредит турларини беришда турли ньюанслар қўлланилган. Аммо ҳар қандай ҳолатда ҳам 30-35 кредит фоизи билан яқин қўшнимиз Қозоғистондаги 3 фоизининг орасида осмон билан ерча фарқ бор.
Бутун дунёда камбағалликни тугатиш бўйича асосий тадбирлардан бири янги иш жойларини ташкил қилиш бўлади. Америкада 1995 йилдан кичик тадбиркорлик бўйича иш ўринлари энг паст кредит фоизлари билан умумий иш жойларининг 65 % ташкил қилган эди.Американинг кичик фирмалари умумий 28,7 миллионни ташкил этади. 23 мллион нафар якка тадбиркорлар, қолган 5,7 миллиони уй бекалари, поп тижорати, йирик корпорацияларнинг кичик ва ўрта тижорат таъминоти билан шуғулланадиган вакилларини бирлаштиради.
https://swsu.ru/sbornik-statey/gosudarstvennoe-kreditovanie-malogo-biznesa-v-ssha.php
Энди эътиборингизни 1 миллиард 300 миллион аҳолиси билан катта иқтисодий кўтаришларга эришаётган Хитой иқтисодига қаратаман.
Хитой кичик бизнеси ХХРси иқтисодига 60% фойда олиб келади.Бу рақам Россияда 25%ни ташкил этар экан. Энг эътиборлиси умумий ташкил этилаётган иш жойларининг 75% и кичик бизнес соҳасига тўғри келар экан.Манъба:
https://rg.ru/2015/10/27/krugliy-stol.html
Хитойда кичик тадбиркорлик соҳаси НДС солиғидан озод этилган. Бу мамлакатда аҳолининг камбағал қисми манафаати ҳам ҳисобга олинган. Қишлоқ хўжалиги саҳасида якка ва кичик тадбиркорлар учун НДС 3 % паст даражага туширилган экан. Хитой халқининг камбағал қатлами асосан қишлоқ жойларида яшайди.Хитойнинг энг катта банкларидан бири бўлган Қишлоқхўжалигибанки асосий кредит турларига йиллик фоизни 5,5 % дан 7 % миқдор даражасида белгилади.Манъба:
Мен ҳамиша Хитой иқтисодига энг кўп аҳолиси билан юқори иқтисодий кўрсаткичларга эга бўлаётган давлат бўлгани учун мурожаат қиламан.
Юқорида дунё банкларида кичик бизнес ва аҳолига ипотека кредитларининг фоиз ставкаларини кўриб чиқдик. Банклар фоиз ставкалари учун ўрнатилган темир қонун йўқ, улар айниқса бутун дунёда давом этаётган коронавирус пандемияси вақтида ўзгариб туриши мумкин. Аммо, шу факт аниқ бўлмоқда-ки,мамлакат банкларининиг кредит сиёсати аҳолининг камбағалликдан қутқарувчи асосий омиллардан бири экан.
Материалимида олиб борилган кичик тадқиқотдан сўнг Ўзбекистонда, балки ривожланаётган Марказий Осиё республикаларида кредит сиёсати тубдан кўриб чиқилиши таклифини илгари сураман. Кредит турлари бўйича ўтказиладиган реформа ислоҳат 2 негатив факторни йўқотиши мумкин.
1.Тижорат соҳаси, айтайлик уй-жой қурилишида коррупция ҳолатини йўқотади. Ўзбекистон банкларидаги 30-35% фоизли кредит турлари жамият ҳаётидаги энг катта ва сармоядор бизнес турларини маълум бир бой фирмалар ва хориж инвесторларининг қўлига ўтиб кетишага йўл очади. Бу тур, масалан уй-жой қурувчи инвесторлар фақат бойлигини ошириш йўлида Ўзбекистон иқлими, минталитети, халқнинг оилавий шароитини ҳисобга олмасдан..бир хил балконсиз қутига ўхшаган кўп қаватли уйларни қуриб пул ишлаш пайида бўлади. Ким ўзарга ҳудуд жуғрофий жойлашуви, сейсмологик ҳавфсизлигини ҳисобга олмасдан мамлакат шаҳарларидан ер олиб аявсиз ҳолатда бир хил кўринишдаги копсула шаклли уйларни қуради.
Маълумки, бу каби катта бизнес фаолиятига кичик тадбиркорлар ҳеч қачон яқинлаша олмайди.
2.Ўзбекистон банкларидаги баланд фоизлар сўм инфляциясини кучайтириши мумкин. Чунки, баланд фоизли кредитни фақат йирик компания ва фирмалар ола олади.Йирик компаниялар эса кўп эмас. Демак, банкларда умумий пул айланмаси паст бўлиб..бу соҳа ликвидликларини сақланиб қола олмайди. Агар фоиз ставкалари паст бўлса, кичик тадбиркорлар тижорати эвазига банк айланма пул маблағлари тезлашади.
3.Банкларда кичик тижорат соҳаси учун фоизлар баланд бўлгани учун кичик бизнес тури ривожланмайди. Яъни юқорида Америка ва Хитой иқтисодининг 65-75% янги иш жойлари кичик бизнесга тўғри келишини факт сифатида келтирган эдик.Демак, давлатимизда кичик тижоратнинг ривожлангани мамлакат аҳолисининг камбағал қисмини иш билан таъминлаш имконини яратади. Мана банклардаги баланд кредит фоизининг оддий халқ ҳаётига таъсир ҳолати.
4.Ўзбекистон банкларида ипотека кредити фоизлари жуда баланд бўлгани учун аҳолининг камбағал қисми, ўрта табақа қисми ҳам кредит билан уй сотиб ола олмайди. Чунки, юқорида таъкидлаганимдай энг кам 577 117 сўм иш ҳақи билан юқори фоизли ипотека кредити орасида жуда катта номувофиқлик бор.
Сўзимни якунлар эканман. Умид қиламан-ки, мақсадимни тушунтира олдим. Мақолада баён этган муаммолар бўйича таклифларим.
Биринчи: Ўзбекистонда Ипотека кредит сиёсати тубдан кўриб чиқилиши керак. Аҳолининг кам иш ҳақидан келиб чиқиб, 5-6% миқдорда белгиланиш имкони изланиши керак.
Иккинчи: Ўзбекистон банкларида кредит турлари классификация қилинмоғи керак. Яъни маҳаллий фирмалар, якка ва кичик тадбиркорлар фаолиятини қўллаб –қувватлаш мақсадида имтиёзли 5%ли кредит турлари жорий қилиниши лозим. Хорижий фирмаларга баландроқ фоизли..15-20 % кредит тури белгиланиши кўзда тутилади.
Куни кеча 8 октябрь куни президентимиз Шавкат Мирзиёев “Хотин – қизлар ва ёшлар масалалари бўйича янги иш тизими..”ни белгилаб бердилар. Янги жорий қилинаётган иш тизими борасида бизнинг банк кредит сиёсати ҳақидаги таклифларимиз асосий мотивация вазифасини бажариши мумкин.
Хунармандлар, якка ва кичик тадбиркорлик билан шуғулланувчи хотин – қизларга имтиёзли 1%ли кредитлар берилиши лозим. Ёшларга 5%ли кредит турлари белгиланади.
Халқимизда, балки, барча шарқ халқларида “кечувда отлар алмаштирилмайди..” деган мақол бор. Бу мақолни сал соддароқ тарзда ҳаётга тадбиқ этадиган бўлсак, дунёнинг энг қудратли мамлакатларини тиз чўкдирган коронавирус пандемияси даврида аҳолига енгилликлар берилиши даркор. Яни отни кечувда алмаштирмаслик керак. Узоқ давом этган пандемия карантинидан сўнг ҳали ўзига кела олмаган халқимиз вакилларини ҳам маънавий, ҳам моддий қўллаб – қувватлашимиз лозим.
Ўзбек халқи табиатан содда, нияти холис халқ ..психология қонуниятлари бўйича содда одамлар яхши гапга, меҳрга мухтож бўлади.Халқимиз президентимиз Шавкат Мирзиёевни яхши кўргани учун ҳар кун бир этак боласи олиб умид билан телевизор экранларига тикилиб ўтиришади. Ким билади дейсиз, балки, бу ёшлардан эртага ал Хоразмийлар, Берунийлар, ал Фарғонийлар, Замахшарийлар чиқиши мумкин.
Президентимиз ҳурматли Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон банклари кредитлари соҳасида махсус қарор эълон қилиб, халққа, хотин -қизлар,ёшларга оқ йўл тиласалар. Ўзбекларнинг олмаган тоғи қолмайди, бир йилга қолмасдан ватанимизда кичик бизнес соҳасида кучли ва улкан кўтарилишлар содир бўлиши мумкин.
Зеро, барчамизнинг мақсадимиз ҳозирги мураккаб шароитда дунёни, қолаверса она халқимизни тинч – осойишта яшашини кўришдир.
2-10 октябрь.2020 йил.
Тошкент
- - -