Marta o'qildi
"Бунча ҳам кучлисан,эй аёл зоти". мақола. Маҳмуд Йўлдошев.
деб юборгинг келади, Саломатнинг китобларини, асарларини ўқиб.
Бир вақтлари адабиёт институтида ўқиб юрганимизда, албатта, асарнинг қаҳрамонлари эмас, унинг муаллифи ҳам ўта диққатга сазаввор деб айтишарди ва бу ўринда Жорж Санд (Аврора Дюдеван) ва бошқа Оврупо муаллифлари мисол қилиб кўрсатилар эди.
Мана шу Жорж Сандга келадиган бўлсак, у шахснинг эрки, унинг ўзини излаши ва топиши йўлида ва демократик ҳаётда аёлларнинг ўрни ҳақида ёзилган асарлари кўз олдимизга келади.
Бизда, албатта, советлар даврида ҳам аёллар ҳақида ёзилган асарлар кўп ва уларни олсангиз аёлларнинг қандай қилиб социалистик қаҳрамонларга айланганини кўрасиз. Яъни, аслида озодликни орзу қилган аёлнинг ўз эркини йўқотиб МЕҲНАТ чўрисидан, меҳнат ҚУЛИГА айланиб қолгани кўрсатилган қаҳрамонларни кўрасиз ва улардан мисоллар келтирмайман.
Ҳозир айтганимдек ,адабиётда аёллар образи десак, албатта, Ж. Сандни эслаймиз ва энди ғурур билан айтишим мумкин ЎзЗБЕК адабиётида, биз ўзимизнинг Жорж Хоразмиямизни ардоқлаб ўқишимиз керак бўлади. “Телефон”, “Тилсим санъати” ва албатта, “Овворанинг кўрган кечирганлари...” Ўйлайманки бугунги муҳокамага олиб чиқилган “Хоразм маликаси Дорова” романи.
Саломат Вафо ижодида аёл образи, қайси асарининг қаерида бошланади деган савол қўйган бўлардим ва жавоб, асарнинг биринчи саҳифаларидан ўзбек этник муниқ аёли чиқиб келаверади... “Мен сизларга турист эмасман. Лекин бу ерлик ҳам эмассиз. Лекин шу ерда туғилганман.“ Мана шу уч жумлада Саломатнинг этник ўзбек аёлини кўрасиз қўясиз. Бу сўзлар “Номсиз кема” дан олминди. Ва ўша жойда нафақат аёлнинг ўзбек баъзи эркакларига ҳам қозоқча қилиб айтганда МИҚТИ баҳо берилади : “ Бутун киракашлар оламининг ҳирс, таъма, олғирлик ва бир қадар лоқайдлик балқиб турган нигоҳлари қаршисида оламнинг дарди ва ўйларига ботиб турардим. “ мана сизга ҳаётнинг лўнда тасвири.
Айтингчи, таъзияга кетаётган ўзбек аёлининг юрагига нима сиғади. Мен айтган бўлардим, МАРДЛИК ВА ЛЎНДА ГАПИРИШ СИҒАДИ, деб.
Айни мана шундай юракка сингиб кетадиган эпизодларни албатта С. Вафонинг “Оворанинг кўрган-кечирганлари” романида мириқиб ўқийсиз. Саломат бир неча тасвир билан ўз ўқувчисини руҳий ҳаяжонга соладида асардан ўз ҳаяжонини ўқувчининг юзига чиқара олади. Эслаб кўринг, эски вагон, эски анжомлар ва айниқса эски одамларнинг эски суҳбати ва мардикор, пиёзчиликдан руҳи сўнган,ЯНГИ ЗАМОН аёлининг руҳий синиқлигини ва шу бирлан бир вақтда дадиллигини. Мана сизга классик тасвир. Айни шу жойда айтиш керакки “Овворани” янгича руҳи бўлмаган, ўз руҳида ўзгаришни сезмаган ўқувчи кўп нарсаларни сезмасдан ўқиб кетавериши мумкин. Аммо асар ЯНГИ РУҲГА АСОСЛАНГАНЛИГИНИ унинг ҳар бир сатрида кўрасиз.... кўрасизда НИТШЕНИ эслайсиз. Яъни ўз тақдирига ўзи эга, ўз тақдирини ўзигина ярата оладиган ОДАМНИ сеза бошлайсиз. Чунки Саломатнинг қаҳрамонлари ҳар бир воқеа содир бўлган жойда ўз қарорларини қабул қила оладиган шахслар эканлигини кўрмасликнинг иложи йўқ.
Ҳа, эсга олинг, ўша аёлнинг таксичилар билан кетиши ё кетмаслиги, меҳмонхонада қолиши ва қолмаслигини тасаввур қилингда энди қаҳрамон қабул қиладиган қарорни ўзингиз қабул қилинг, шундагина сиз ,Саломатнинг қаҳрамоналаринигина эмас, Саломат чизиб берган янги замонни кўра бошлайсиз. Ана энди Саломатнинг қаҳрамонлар оддий совет давридаги механизатор қаҳрамон бўладиган қиз эмас, ўз руҳида аллақачон қаҳрамонга айланган ШАХС эканлигини яққол ўз ёнингизда тургандай кўрасиз, унинг нафасини сезасиз.
Яна эсга олайлик, юқоридаги тасвирланган эски вагон, аски анжомлар ва эски одамлар ва бу эски манзарада эскича эмас, аслида руҳий шиддат билан қабул қилинган қарорни кўрасиз. Ўша манзарани ўқиётганингизда бу ҳолат сизга қаҳрамонни балки ўта пассив, шиддатсиздай кўрсатар, аммо бу қарорни қабул қилганча қаҳрамоннинг қалбида қандай шубҳа ва ирода курашганини кўрасиз.
Саломат Вафонинг яна бир асаридан эпизод эслайлик, мана чегара ва ундан ўтолмаслик манзарасини....Такси, таксичилар ва қаҳрамоннинг қабул қилган гўёки синиқ, аслида шиддатли қарорини.
Ҳаётда Саломатни билган кишилар уни у тасвирлаган қаҳрамонларида кўради. Қаранг, Саломат одатда ҳаётда ўта ётиқ қарор қабул қиладиган аёлдай кўринади, аммо унинг қалбидаги ғурурини уйғотманг, айниқса унинг ғурурига тегинманг.... тошкентча қилиб айтганда еб ташлайди.... чунки унинг руҳида ва қонида қадимий Хоразмнинг Амазонлари ҳали тирик. Шунинг учун Овворанинг қаҳрамони Салтанат мана шундай АЁЛ. У ўз салтанатини қўлга олган, ўз руҳида советларнинг қуллик руҳидан озод бўлиб аллақачон ўз шахсини шакллантираётган, ўз ғурурини тиклаган ва бошқаларда ҳам тиклантираётган аёл. Саломат ўқувчисига Салтанат орқали мана бундай бўлиш керак, деган советлар чақириғидан йироқ у ўз руҳий қадамлари билан "МЕН ТИК ТУРИБ БЎЛДИМ, ЮРИНГЛАР БИРГА", деб орқасидан эргаштираётган АЁЛ.
Ҳайрон бўлманг, мен Саломатнинг кўплаб асарларини ўқиётганимда бехосдан ўзимни ЗЕНОННИНГ вақт ва рақибидан ўзиб кетган фалсафий тошбақаси тасвирида кўраман. Саломат асарларини ўқир экансиз ўзингизни жамиятнинг ижтимой ҳаёти қозонида қайнаётганингизни ўзингиз сезмай қоласиз, чунки муаллиф сизни ўз қаҳрамонлари орқали аллақачон сизни воқеанинг иштирокчисига айлантирган, руҳингизга ИНТИЛИШ, САФГА ҚЎШИЛИШНИ солган бўлади. Сиз энди эскича яшай олмайсиз.
Биз ўзбекларнинг шундай хусусиятларимиз борки, айниқса узоқ қулликнинг таъсирида биз ўзимиз учун, боламиз ёки ватанимиз учун эмас, бошқалар учун, босиб келган босқинчилар учун яшашга одатлантирилганмиз. Бу бизга сингдирилган қуллик руҳи. Саломат буни сезган ҳолда сизни очиқ шиор билан “Бу қулликдан қутулинг” демайди, у ўз қаҳрамонлари орқали бу қулликдан ўзингизнинг қабул қилаётган қарорингиз билан қутуласиз, деган тезисни руҳингизга сингдиради ва бу психологик жиҳатдан муаллифнинг асл мақсадини оқлайди.
Этнопсихолог бўлганимдан бўлса керак, ҳар бир асарни ўқиганимда унинг асл этнопсихологик таъсири нимада, деган савол остига олиб ўқийман. Қарангки, Саломатнинг асарларида очиқча айтилмаган аммо бор бўлган менинг бир асарим номи, яъни БИЗ ЎЗГАРАМИЗ, шиорини кўрасиз.
Ўттиз йилдан ортиқ мустақиллик йилларимиз бизнинг ўз руҳимизга сингиб кетган баъзи хусусиятларимизга ўта секинлик билан ўзгариш киритиб бораяпти ва юқорида айтганимдек барибир БИЗ ЎЗГАРАЯПМИЗ, албатта.
Бугунги ўзгарган давр мана шундай қадимий этник хислатларимизга таҳрир, ўзгаришлар киритаяпти ва бу албатта ўрганган кўнгил ўртанса қўймас, мақолимизни ҳам тасдиқлаяпти. Миллат бугунги кун ўз тараққиётининг, аслида “МЕН” тараққиётининг шундай босқичига келди, энди орқага қайтмайди.
Бугун шахс билан жамиятнинг манфаати тўқнаш келган жойда шахс орқага чекинмайди ва ўз ҳақидан кечмайдиган уни ўз манфаати учун керак ҳолда ТОРТИБ оладиган бўлаяпти. Айниқса аёллар ва бу аёлларни айнан мана шу Саломат Вафо асарларида кўрамиз. Ҳа, ҳар бир нарсанинг яхши ва ёмон томони бўлгани каби бу ўзгаришларнинг ҳам ҳам яхши ва ҳам салбий томонлари ҳаётимизда кенг кўламда учрамоқда. Масалан, ҳаёт ўзгаришлари одамларни бир-бирига боғлайдиган ришталар кўпайгани сари улар тобора бир-биридан узоқлашиб бормоқда, дейишимиз мумкин. Бу ҳам бор гап. Аммо биз кенг жамиятга, дунё саҳнасига мана шундай азоблар билан чиқамиз, чунки бу йўлда ўзига яраша азоблар бор ва борлигини тан олишимиз керак.
Бир мисол келтираман, Саломатга кенг бир сюжетга тугунбоши бўлсин. Яқинда бир тезёрдам машинаси ҳайдовчиси айтиб қолди, “Хотин эри билан, оиласи билан, қайнонаси билан катта жанжалга қўл уради”, сабаби уйда эр ўз вақтида маошини ололмаганидан, вайфайга пул тўлай олмаган экан. Албатта кўпчилик бу ёш келинни айблайди, уни тарбиясизликка чиқаради. Аммо ўйлаб кўрайлик, АЁЛ ўз шахсини ҳимоя қилаяпти, у жаҳондан узилишни оиладаги очлик ва камчиликлардан устун қўймоқда. Ана энди мен этнопсихолог сифатида бу аёлни оқлашим мумкин ва айтаманки ОИЛАДА АЁЛЛАР, ОНАЛАР УЙҒОНАЯПТИ. Жамиятимиз келажагини мана шулар белгилайди. Шулар сайловларнинг рангини ва жамиятимизнинг сиёсий келажагини шакллантиради. Оилада аёл, она уйғонмас экан миллатнинг уйғониши қийин кечади. Эслайлик ахир, эркак оилани, болани тарбияласа АЁЛ МИЛЛАТНИ ТАРБИЯЛАЙДИ, деган мақолни унутмайлик.
Ғарбда аллақачон жамият ва шахс, уларнинг бир бирига қарама қаршилиги ва бу жараёнда жамиятдаги аёлларнинг роли ҳақида кўп ёзишади. Бизда эса айнан мана шу муаммонинг Саломат Вафо асарларидаги ифодасини кўрасиз. Бу ёзувчининг жамиятдаги ўзгаришларни илғашдаги буюк ютуғи деб қабул қилиш керак. Ачинарлиси, бизда ҳам расмий ва ҳам норасмий томонлар Саломат Вафо асарларига анчагина ҳадик билан, гўёки унинг қаҳрамонлари жамиятга нифоқ солаётгандай қарашади.
Тасаввур қилинг, овворадаги баъзи эпизодларни кўпчилик норасмий ўқувчиларимиз турли йўналишларда қабул қила олишмади, расмий доираларку очиқдан очиқ қабул қилишмади.
Бу ўринда Саломат Вафонинг ҳар бир асари миллатни уйғотаётганини мен масалан ғурур билан тилга олмоқчиман.
Бугунги ўзгарган, аслида ўта секинлик билан ўзгараётган давр бизнинг қадимий этник хислатларимизга ҳам таҳрир киритмоқда. Бу ўринда мен ўзимнинг 90 йилларнинг бошида “Ёшлик" журналида босилган миллий урф одатларимиз ва уларнинг салбий ва ижобий таъсирлари ҳақида ёзган мақоламни эслайман. Саломат Вафо ўз асарларида миллатимизнинг салбий урф одатлари ҳақида очиқдан очиқ гапирмаса ҳам уларни танқид остига олади ва бу йўналишда ўз қаҳрамонларини гапиртиради.
Ўша Салтанатга келайлик, бу ўринда исмнинг ўзи баланд овоз билан гапираяптику, яъни “Оворанинг кўрган кечирганлари” романидаги Салтанат ана шундай одам. Умрининг гўзал йилларини ука-сингилларини оёққа турғизиш, оиласи, турмушини йўлга қўйишга ҳаётини бағишлаган, бу аёл етти ука-синглиси, эри, ота-онаси, қайнота-қайнонаси, болалари, бир олам танишлари бўлгани ҳолда енгил бир имдодга зор бўлиб, моҳиятан ёлғизликда азоб чекади.
Ғарбда эса бундай ҳолатни аллақачон бошидан кечирган аёллар ўтган асрнинг охирларида ўша Ж. Санд асарларида турмушдан воз кечганларини кўрамиз ва бугунги Ғарбда бундай аёлларнинг эр ва оилаларидан жуда осонлик билан ажралишиб кетаётганини кўрамиз. Айнан мана шунинг учун мен ҳозир Ўзбекистонда оилаларнинг ажралиши ва бу ҳолатнинг кўпайиши кутилаётганини акс этдираётган мақолани бир ойдан бери тугата олмаяпман. Чунки ажралишлар кўпаяди деган хулосам барибир на расмий ва на норасмий доираларга ёқмаслигини биламан. Чунки Саломат Вафо каби пастки ва юқори қатламларнинг бу фикрларни қабул қила олмасликларини билганим учун, бу жараён қийин кечмоқда.
Мана шу ҳолатларни хаёлиман ўтказар эканман ва улар устида жиддий ўй сурар эканман миямда “Саломат Вафо асарларидаги қаҳармон аёлларнинг ижтимоий ўзгариш жараёни ва бу образларнинг Ўзбекистон келажагини тарбиялашдаги роли”, мавзусида докторлик диссертация ёқласаммикан, деган хаёлларим ҳам йўқ эмас.
12 май 2025 йил. Тақдимот маросими.Миллий кутубхона.
- - -