1919 йил[1]

Душанба, 20 январь

Мен дафтар харид қилиш имконига эга бўлгач, буларнинг барини кўчириб ёзаман, шунинг учун янги йилга оид икир-чикирларни ташлаб кетаяпман. Бу сафар гап маблағда эмас, икки ҳафта тўшакка михланиб қолганим сабабли Флит-стритга сафар қилолмайман. Ўнг қўлим худди хизматкор қизнинг кун охирида қўли оғригандек зирқираяпти. Қизиғи, ибораларни танлашда ҳам худди шундай ҳафсаласизликни сезяпман, ҳолбуки, ақлий жиҳатдан бир ой аввалгига қараганда анча яхши қуролланган бўлишим керак эди. Суғурилган тишим мени икки ҳафта тўшакка михлаб қўйди, бунинг устига шунчалик чарчадимки, бошимга оғриқ кирди. Оғриқ гоҳ чекинар, гоҳ январдаги туман каби бостириб келарди. Кейинги бир неча ҳафтада менга кунига бир соат ёзишга рухсат берилди. Эрталаблари ёзмаганим учун Л.[2] уйда йўқ пайтида ҳуқуқимдан қисман фойдаланишим мумкин, январь учун ҳам қарзларим бор. Бироқ кундаликдаги қайдлар бадиий наср ҳисобланмайди, зеро, ҳозиргина ўтган йилги кундалигимни ўқиб чиқдим ва сатрларнинг қайроқ тошли йўлдан чайқалиб ва баъзан чидаб бўлмас даражада оғиб йўрғалашидан ҳайратга тушдим. Ҳарқалай, агар мен ёзув машинкасидан тезроқ ёза билмаганимда, тўхтаб, ўйлаб қолганимда, кундаликларим умуман дунёга келмасди; услубимнинг устунлиги оддийликда – тўсатдан бир нечта тасодифий фикрларни ўртага ташлайсан, кейин ўйлаб кўрсанг фикрлар арзимасдек туюлади, ваҳоланки, вақти келиб улар дурдона бўлиб чиқиши ҳам мумкин. Агар Виржиния Вулф элликка кириб, бу дафтарлар кўмагида хотиралар ёзишга қарор қилса-ю, бирор жумла ҳам тузолмаса, мен унга ҳамдардлик билдириб, камин борлигини эслатаман, унда рухсатим билан хоним бу саҳифаларни кўпдан-кўп қизил кўзли қора кулларга айлантиради. Ҳозир эса унинг истиқболда ёзиладиган асарларига ҳавасим келяпти, улар учун мен хомашё тайёрлаяпман! Яна нима ҳақда орзу қилиш мумкин? Бу фикр мени айрим ҳадиклардан халос қилди. Қисман ёши ўтаётган хонимнинг фойдаси учун (ҳеч қандай раддиялар қабул қилинмайди; эллик ёш – улуғ ёш, ҳолбуки, мен унинг норози бўлишини олдиндан биламан ва ҳали кекса эмаслигига аминман), қисман янги йилга мустаҳкам пойдевор қуриш мақсадида, келаётган тарки дунё қиладиган ҳафтамда менинг дўсту қадрдонлик муносабатларимнинг ҳозирги ҳолати, дўстларимнинг табиати, ишлари ва келажак ҳақидаги башоратлари ҳақида ёзмоқчиман. Ҳақиқатга қанчалик яқинлашганимни эллик ёшли хоним айтади; аммо бугунга етар (бор-йўғи ўн беш дақиқа ўтди).

Пайшанба, 27 март

Л. сўнгги икки кеча-кундузни “Тун ва кун”ни[3] ўқиш билан ўтказди. Тан олишим керак, ниҳоят бугун эрталаб у чиқарган ҳукм мени жуда қувонтирди; асар таърифига нима деб қўшимча қилишни ҳам билмайман. Фикримча, “Т. ва к.” “Саёҳат”га[4] қараганда анча етук, яхлит асар ва бу бежиз эмас. Назаримда, гўё ҳеч вақога арзимас кечинмалар учун ўзлигини қурбон қилган, деган айбловлардан оқланиш учун қўлимдан келганини қилдим. Ишончим комилки, асар қайта нашр этилмайди. Ҳарқалай, инглиз адабиёти асл ҳолатида бетакрорлиги ва самимияти туфайли замонавий адабиётлар билан рақобатга осон дош беради, деб ўйлашга мойилман. Л. бу мушоҳадани жуда рутубатли деб ҳисоблайди. Унинг моҳияти кеча айтганларига жуда мос. Ҳарқалай, доим одамлар билан ишлашга, ўйлаганингни сўзлашга тўғри келса, маъюсликдан қандай қутуласан? Мен умидсизликни тан олмайман; бироқ бу ажабтовур ҳолат; ва агар мавжуд жавоблар мос келмаса, бошқаларини излаш керак, аммо алмаштириш учун ҳатто тасаввурингда ҳам ҳеч вақо бўлмай туриб, эскисидан воз кечиш ачинарли ҳол, албатта. Лекин марҳамат қилиб айтинг-чи, масалан, Арнольд Беннет ёки Теккерей қандай жавоблар таклиф этишади? Ахир ижобий жавоблар – зиддиятларнинг хайрли ечими – ўз қалбингга нисбатан  жилла қурса озгина ҳурматинг бўлса, қабул қилиниши мумкинми? Хуллас, машинкада дилни сиёҳ қилиб, шарақлатиб ёзишни тугатдим, шу саҳифани якунлагач, Жеральдга[5] душанба куни учрашув белгилайман. Чамамда, “Тун ва кун”нинг иккинчи ярмини ёзиб тугатгунимга қадар ҳали ҳеч қачон ишимдан бунчалик қувонмагандим. Бу асар мени бирон марта ҳам “Саёҳат” билан бўлгани каби толиқтирмаган ва агар муаллифнинг хотиржамлиги ҳамда манфаатдорлиги яхши аломат бўлса, у ҳолда менда ҳеч бўлмаганда бир нечта одамга завқ бериш имконияти мавжуд. Қизиқ, қачонлардир китобни қайта ўқиб чиқа олармиканман? Наҳотки мен ёзганларимни қизармай ва қаергадир бекиниб олишни истамай ўқийдиган замонлар келса?

Шанба, 12 апрель

Кеча менинг кун тартибим талаб қилса-да, тезроқ китобни ёпиб Лондонга жўнагим келгани учун тугатолмаганим “Молль Флендерс”дан[6] яна ўн дақиқа ўғирлайман. Бироқ Лондонга, айниқса, шаҳарнинг оқ черков ва қасрларига Хангерфорд кўпригидан туриб Дефо назари билан қарадим. Унинг кўзлари билан гугурт сотаётган кампирларга назар солдим ва Сент-Жеймс хиёбонининг ивирсиган йўлакларидан югуришаётган қизлар “Роксана”[7] ва “Молль Флендерс” саҳифаларидан чиқиб келишаётганга ўхшарди. Ҳа, Дефо чиндан буюк ижодкор, орадан икки юз йил ўтиб ҳам менга шундай кучли таъсир кўрсатди. Буюк ёзувчи-ю, аммо  Форстер[8]  унинг бирорта асарини ўқимаган! Кутубхона олдида Форстерга дуч келдим. Биз дўстона қўл сиқишдик; камина ҳамиша унинг ич-ичидан мендан ҳайиқишини ҳис қиламан, чунки мен ақлли, замонавий аёлман. Буни яна ҳис этарканман, унга Дефони ўқишни тавсия қилдим, хайрлашиб уйга қайтаётганимда “Бикерс”дан Дефонинг яна бир жилдини сотиб олдим.Сешанба, 21 октябрь

Бугун Трафальгар жанги[9] куни, кечаги кун эса “Тун ва кун” нашрдан чиққан сана сифатида хотирамда сақланади. Эрталаб мен ўзимга тегишли олти нусхани олдим ва дарров бештасини тарқатдим, ўйлашимча, улар аллақачон дўстларимнинг қўлида бўлса керак. Наҳотки асабийлашаётган бўлсам? Бироз, асабийлашишдан кўра кўпроқ ҳаяжонланяпман. Биринчидан, китоб тайёр, у ёзиб битирилди, чоп этилди; иккинчидан, бироз ўқиб кўрдим ва у менга маъқул келди; учинчидан, ишончим комилки, мен учун фикрлари қадрли инсонларга ҳам у ёқади ва бу ишончимни, агар уларга китобим ёқмаса ҳам, ўзимга келишим билан бошқа бирор нима ёзаман, деган таскин билан мустаҳкамлайман. Албатта, агар мени Морган, Литтон[10] ва бошқалар қўллаб-қувватлашса, ўзим ҳақимда яхшироқ тўхтамга келаман. Сийқа гапларни гапирадиган одамлар билан учрашиш зерикарли. Аммо мен нимага интилаётганимни биламан ва бу сафар ўз имкониятимдан ниҳоятда унумли фойдаланганимни ҳис қилаяпман; демак, донишмандлардек тин олиб, омадсизликни Яратгандан кўриш ҳуқуқига эгаман.

Жума, 5 декабрь

Яна бир неча кунни ўтказиб юбордим, аммо кундалик вақт ўтиши билан аста-секин жонланмоқда. Таъкидлашим керакки, қайтганимдан сўнг бирор марта ҳам юнонча китобни қўлга олмадим; умуман, тақриз беришим керак бўлган китоблардан бошқа деярли ҳеч нима ўқимадим ва бу вақтим ўзимга тегишли эмаслигининг исботидир. Танқидчилик мени қанчалик домига тортиб бораётганини англаганимда, қўрқиб кетаёздим. Ҳаддан ташқари зўриққанимданми ёки бошқа сабаб туфайлими оқ қоғозни рад этаётган миям адашган болага ўхшаб қолди – гоҳ уйда санқийман, гоҳ йиғлаш учун баланд зинапояга чиқиб ўтираман. “Тун ва кун” мени ҳамон қўйиб юбормади, жуда кўп вақтим зое кетмоқда. Жорж Элиот тақризларни сира ўқимаган, чунки асари ҳақидаги тортишувлар ишлашига халал берган. Мен уни тушуна бошладим. Гап мақтов ёки танқидни юракка яқин олиш ҳақида эмас, бироқ улар мени бугунги кундан ажратиб қўяди, орқага қараб ниманидир тушунтиришга ёки, аксинча, тушунишга мажбур қилади. Ўтган ҳафта “Вэйфэрер” журналида ўзим ҳақимда заҳарханда фикрларга кўзим тушди; бу ҳафта Олайв Хезелтайн[11] кўнглимга малҳам бўлгудек нарса эълон қилди. Аммо мен К.М.[12] таъкидлаганидек, иккинчи Жейн Остин бўлгандан кўра, ўз йўлимдан боришни афзал кўраман.

 

1920 йил

Душанба, 26 январь

Мен ўттиз саккиз ёшдаман; нима ҳам дердим, ҳеч шубҳа йўқки, йигирма саккиз ёшдалигимдан кўра бахтлироқман; бугун эса кечагидан-да бахтлиман, чунки миямга янги роман учун янги шакл ғояси келди. Тасаввур қиламан: бири иккинчиси орқали очилади – худди ёзилмаган романдаги каби, аммо ўн саҳифада эмас, балки икки юз ёки шунга яқин ҳажмда – ахир эркин ва енгил ёзилмайдими, мен айнан шунга интилмоқдаман-ку; шакл ва маром бирдек сақланишида, барча-барчаси сингдирилишида аниқлик пайдо бўлмайдими? Фақат инсон қалбини бой бериб қўймасмиканман, деб иккиланаман, диалогнинг жиловини маҳкам тутиб туриш даражасида етарли малакага эгаманми? Тушунаман, бу сафар барчаси бошқача кечади; ҳеч қандай ёғочу ғиштсиз; муттасил нимқоронғилик, лекин қалб, эҳтирос, тафаккур тумандаги гулхандек ярқирайди. Фақат шу тарзда барчасига: қувончга, тартибсизликка, енгилтакларча сакраб ўтишларимга жой топиш мумкин. Образларни рисоладагидек бошқара оламанми – мана шунга шубҳам бор; лекин “Девордаги белги”, “Ш.б.”, “Ёзилмаган роман”[13] қўл ушлашганча биргаликда рақс тушишаётганини тасаввур қиляпман. “Биргаликда” нимани англатишини ҳали билмайман; ҳозирча мавзу танлаганим йўқ; бироқ икки ҳафта бурун ўзим тасодифан топган шакл менга улкан имкониятлар эшигини очганини сезяпман. Ўйлашимча, хавф лаънати худбинона “мен”да; фикримча, Жойс ва Ричардсоннинг ижодига рахна солаётган сабаб шу – муаллиф керагича мослашувчан ва серқирра бўлмоғи лозим, шунда ўзининг “мен”идан асар деворларини бунёд этади, аммо ўзи деворга айланмайди, акс ҳолда Жойс ва Ричардсонда бўлгани каби девор муаллифга халақит бериб чеклаб қўяди. Мен ўз ишимни яхши билганим учун бу тузоқларга илинмайман, деб умид қиламан. Нима бўлганда ҳам тусмоллаб ҳаракат қиламан, тажрибалар ўтказаман, аммо бугун кўзим очилгани рост. Ёзилмаган роман ғоясини енгил ривожлантираётганимга қараганда, танлаганим тўғри йўл. 

Шанба, 10 апрель

Келаси ҳафта, омадим чопса, “Жейкобнинг хонаси”[14] номли асаримни бошламоқчиман. (Бу ҳақда илк бор ёзаяпман). Баҳорни тасвирламоқчиман; эътибор берсам бу йил дарахтлар баргига ҳеч ким аҳамият бермаяпти, ахир баргларнинг ҳаммасиям учиб кетгани йўқ – ҳеч қачон заранг дарахти танаси темирдек қораймасди – улар ҳамиша мулойим, ёрқин рангда бўларди; бу тусни умримда биринчи марта кўришим. Аслида биз қишни ўтказиб юбордик; худди мавсум тунда кечгандек; энди эса офтобли кунлар қайтди. Мана мен ҳам деразам олдидаги зарангда майда соябончалар пайдо бўлганини сезмай қолай дебман; қабристонда майсалар эски тош лавҳалар узра худди кўм-кўк сувдек ўрмалайди.

Сешанба, 11 май

Келгусидаги мисоллар учун шуни қайд этиш керакки, янги китобни ўйлаганингда, ижодий қувват булоқ каби ёқимли қайнаб туради, маълум вақт ўтгач эса, у тиниб одатий иш бошланади. Шубҳа пайдо бўлади. Кейин кўника бошлайсан. Таслим бўлмаслик қарори ва янги шаклни олдиндан ҳис қилиш ҳар нарсадан маҳкамроқ тутиб туради. Мен бироз ташвишдаман. Назарияни эплай олармиканман? Ишга киришаётганингда, ўзингни қаршингда ястаниб ётган ўлкада илгари ҳам бўлган саёҳатчидек ҳис қиласан. Бу кундаликда менга завқ беролмаган нарсалар ҳақида ёзишни истамайман. Аммо ёзиш ҳамиша қийин.

Чоршанба, 23 июнь

Бу сафар тўғрисини тан олишим учун ўзимни енгиб ўтишга мажбурман: Конраднинг охирги китоби менда яхши таассурот қолдирмади. Ўзинг бениҳоя ҳурмат қилган адибдан камчилик ахтариш (бироз) изтиробли. Бироқ яхши насрий асарни ёмонидан фарқлай оладиган бирон кимса учрамаяпти, бу ҳақда ўйламасдан туролмайман, боз устига Конрад инглиз тилини яхши билмайди, асли хорижлик, бу ҳам етмагандек аёлнинг нодонига уйланган; у бир вақтлар тузуккина уддалаган ишига ёпишиб олмоқда ва гўё беўхшов мелодрама яратмоқчидай сўзларни устма-уст қалаштириб ташламоқда.

“Қутулиш”нинг[15] тагига имзоимни қўйишни истамаган бўлардим. Аммо бирон кимса фикримга қўшилармикан? Барибир китоб ҳақидаги фикрим қатъий. Бўлмағур асар. Агар бу бирон ёш адибнинг – ёки дўстимнинг – асари бўлганида ҳам ён босмасдим. Ахир яқинда Марри[16]нинг пьесаларини рад этиб, К. насрини мақтаган ва Олдос Хаксли[17] ҳақида якуний мақола ёзган мен эмасмидим; ахир Рожер[18] абадий қадриятларни баланд овозда қоралаганида, менинг касбий “шахсиятим”ни яраламаганмиди?

Пайшанба, 5 август

Тушликдан сўнг “Дон Кихот”ни ўқиб ўтириб, нима ҳақида ўйлаганимни баён этишга уриниб кўраман, у замонлар насрий асарлар ўчоқ атрофига йиғилишдан бошқа эрмаги бўлмаган кишиларни овутиш учун ёзилган. Мана, аёллар урчуқ йигириб, эркаклар хаёл суриб ўтиришибди ва шу пайт уларга худди катта ёшли болаларга айтилаётгандек, хушкайфият улашувчи мароқли эртак сўзлаб берилади. Менимча, “Дон Кихот” учун туртки ҳам шу бўлган: ҳар қандай усул билан бўлса-да овунтириш, завқлантириш. Камтарона фикримча, гўзаллик ва тафаккур кишини ғафлатда қолдиради. Хизматкорлар китобнинг мазмунини анг­лаб етишлари даргумон, улар “Дон Кихот”да биз кўрган нарсаларни пайқашмайди. Аслида, ғаму ҳасрат, сатира ўзимизга тегишлими ёки бизга четдан таклиф этилганми ёки булар буюк образлар қатига сингдирилиб, қайси авлод вакиллари назар солишига қараб ўзгариб турадими – жавоб топишга қийналаман. Тан олишим керакки, асарнинг катта қисми зерикарли – кичикроқ қисми, биринчи жилднинг сўнгидаги кичик парча бизга завқ бериш учун ёзилган. Шунчалик кам гап ошкор этилиб, шунчалик кўп фикр беркитилганки, худди муаллиф бу мавзуни давом эттиришни истамагандек – мен эшкакчи қуллар кетишаётган саҳнани назарда тутаяпман. С.[19] мен энди тушунган гўзаллик ва ҳасратни билганмикан? Икки марта “ҳасрат” ҳақида гапирдим.

Наҳотки давримиз учун шу муҳим бўлса? Ва ҳарқалай буюк асар шамоли ҳилпиратган елканлар остида олға интилиш мароқли – биринчи қисмда шундай. Фернандо–Кардино–Люсинда[20] сюжети аслида ўша даврда русум бўлган қасрдаги ҳаёт лавҳаларига оид эпизод, бироқ мен ундан зерикиб кетаман. Ёрқин, кучли, қизиқарли ва ҳарқалай бекаму кўст, соф ва зерикарли. Сервантесда ҳамма нарса зоҳир; истасангиз суюқроқ кўринишда; айниқса худди ҳаётдагидек қора ва кулранг соя ташловчи тирик инсонлар кучли таассурот қолдиради. Мисрликлар эса, аксарият француз ёзувчиларига ўхшаб, бунинг ўрнига жиндеккина қиём беришади, бу қайтага тозароқ ва қуюқроқ, аммо ичида ҳаво йўқ, биқиқ. Ё Худо! Нималарни ёзаяпман! Мудом шу образлар. Ҳар саҳар “Жейкоб” устида ишлайман ва ҳар тонг навбатдаги тўсиқни енгиб ўтиш кераклигини ҳис этаман, уни ортда қолдириб, йўлимни тозалаб, тўсиқни нарига улоқтиргунимга қадар, юрагим товонимга тушгудек бўлади.

 

1921 йил

Сешанба, 1 март

Мен китоб ўта фикрталаб чиқаётганидан норозиман. Мабодо услубий таҳрирларим материалга мос келмаса-чи? Ёки услубим ўзгармасми? Назаримда, у доим ўзгариб туради. Аммо буни ҳеч ким сезмайди. Ҳозирча ҳатто ўзим ҳам тайинли гап айтишим даргумон. Аслида, менда ички меъёр туйғуси бор ва у вақтимни қандай сарф қилишимни белгилайди. У буюради: “Бу ярим соат рус тилига бағишланади”, “Бу вақтни Вордсворт­га бағишла”. Ёки: “Малла пайпоқларни ямаш вақти келди”. Менда бу меъёрий код қандай шакллангани ҳақида тасаввур йўқ. Эҳтимол, у тартиб-интизомли аждодларимдан меросдир. Завқланиш тўғрисида гап ҳам бўлиши мумкин эмас. Ҳатто кундалик ёзиш ҳам бош қотиришни талаб қилади – тўғри, бу рус тиличалик мияни зўриқтирмайди; рус тилига сарфланадиган вақтимнинг ярмини мен оловга тикилганча эртага нима ҳақда ёзишимни ўйлаб ўтказаман. Мисол учун боғда юрган миссис Флендерс[21] ҳақида ўйлайман. Агар Родмеллда бўлганимда қирғоқ бўйлаб сайр қилиб барини мияда пишириб олардим ва илҳомим жўшиб турган бўларди. Нима бўлгандаям, ҳозиргина Ральф, Каррингтон ва Бретт[22] кетишди; мен бироз бўшашдим; биз тушлик қилиб шаҳар бошқармасига борамиз. Боғдаги миссис Флендерс ҳақида ўйламоқчи эмасман.

 Рус тилидан Эшқобил Вали таржимаси

«Жаҳон адабиёти» журнали, 2016 йил, 1-сон

_______________

[1] Кундаликдан парча. Манба: Вулф В. Дневник писательницы. Серия: Мой XX век. – Москва: “Вагриус”, 2009. – 496 с.

[2] Леонард Вулф – Виржиния Вулфнинг турмуш ўртоғи (Изоҳлар таржимонники).

[3] “Тун ва кун” – В. Вулф романи.

[4] “Саёҳат” – В. Вулф романи.

[5] Жеральд Дакворт (1870–1937) – инглиз ношири, В.Вулфнинг туғишган акаси.

[6] “Машҳур Молль Флендерснинг қувонч ва изтироблари” (1722) – инглиз ёзувчиси Даниел Дефонинг (1660–1731) саргузашт романи.

[7] “Бахтли жория ёки Роксана” (1724) – Даниел Дефо романи.

[8] Эдвард Морган Форстер (1879–1970) – инглиз ёзувчиси ва адабий танқидчиси.

[9] Трафальгар жанги – 1805 йилдаги Трафальгар бурнидаги денгиз жанги назарда тутилмоқда, унда адмирал Г.Нельсон ҳалок бўлган.

[10] Жайлс Литтон Стрэчи (1880–1932) – инглиз ёзувчиси, биографи ва адабий танқидчиси.

[11] Олайв Хезелтайн (1877–1950) – адиба, танқидчи, тахаллуси “Жейн Дэшвуд”.

[12] Кэтрин Мэнсфильд (1888–1923) – инглиз тилида ижод қилган Янги Зеландия адибаси.

[13] “Девордаги белги”, “Шоҳона боғ”, “Ёзилмаган роман” – В.Вулф ҳикоялари.

[14] “Жейкобнинг хонаси” – В.Вулф романи.

[15] “Қутулиш” – Жозеф Конрад романи.

[16] Марри Д. Мидлтон (1889–1957) – инглиз ёзувчиси, драматург, танқидчи.

[17] Олдос Хаксли (1894–1963) – инглиз ёзувчиси.

[18] Рожер Фрай (1866–1934) – инглиз рассоми, бадиий танқидчи.

[19] Мигель де Сервантес (1547–1616) – буюк испан ёзувчиси.

[20] Сервантеснинг “Муғомбир идальго ламанчлик Дон Кихот” романи персонажлари.

[21] Миссис Флендерс – Д.Дефонинг “Машҳур Молль Флендерснинг қувонч ва изтироблари” романи персонажи.

[22] Дора Каррингтон (1893–1932), Дороти Бретт (1883–1977) – инглиз мусаввирлари; Ральф Партриж – Д.Каррингтоннинг турмуш ўртоғи.

[23] “Нью стейтсмен” – инглиз журнали.

[24] Илтифотли Қирғий – адабий танқидчи Десмонд Маккартининг (1877–1952) лақаби.

[25] “Симпкин-Маршалл” – нашриёт ва китоб дўкони.

[26] “Арвоҳли уй” – В.Вулф ҳикояси.

[27] “Кабутар қанотлари” – америкалик адиб Генри Жеймс (1843–1916) романи.

[28] Милли – “Кабутар қанотлари” романи персонажи.

[29] “Душанбами, сешанба эди” – В.Вулфнинг ҳикоялар тўплами.

[30] Томас Стернз Элиот (1885–1965) – инглиз-америка шоири.

[31] “Миссис Дэллоуэй” – В.Вулф романи.

[32] “Times Literary Supplement” қисқартмаси – адабий ҳафталик, “Таймс” газетасининг иловаси.

[33] “Жейкобнинг хонаси” романи назарда тутиляпти.

[34] “Миссис Дэллоуэй” романи ҳақида сўз юритилмоқда.

[35] Перси Лаббок (1879–1965) – инглиз ёзувчиси ва адабиётшуноси.

 

. ziyouz