Marta o'qildi
Мактуб. Пуало Коэло. Сарвар Собит таржимаси.
“Мактуб” – бу “ёзилган” демакдир. Араблар безовталаниб, “Бу унчалик тўғри таржима эмас», дейдилар, ҳолбуки, ҳақиқатдан ҳам барча нарса аллақачон ёзиб бўлинган, Худо меҳрибончилик билан бизга ёрдам бериш учунгина уларни ёзган.
Сайёҳ Нью-Йоркда эди. Учрашув тонгида ухлаб қолди, меҳмонхонадан чиқаётганида, машинасини полиция томонидан ортиб кетилаётганини кўрди. Оқибати – жуда кеч етиб келди. Тушлик одатий вақтдан анча чўзилди. Бу муддатда у (машинани тақиқланган ерда қолдиргани учун) тўлайдиган жаримаси ҳақида ўйларди. Яхшиликка бўлсин. Лоп этиб хотирасига кеча кўчадан бир доллар топиб олгани келди. Ана шу доллар ҳамда бугун эрталабдан буён содир бўлаётган воқеликлар ўртасидаги ажабланарли боғлиқликни ҳис қилди.
“Ким билсин, балки бу пулни топиб олиши тақдир этилган одамдан аввал мен олгандирман? Эҳтимол, бунга муҳтож одамнинг йўлидан олиб қўйгандирман? Балки, айни одам ўз насибасини олишида халал бергандирман?” У тезроқ ўша пулдан қутилиш зарурлигини англаб етганида, йўлкада ўтирган тиланчига кўзи тушди. Пулни дарҳол унга тутқазди, ўзини елкасидан тоғ ағдарилгандек сезди.
“Бир дақиқа, – дейди тиланчи. – Мен садақа тиланмайман. Мен шоирман, сизга қайтиш ҳақида шеър ўқиб бермоқчиман”. “Яхши, фақат биронта қисқароғини, илтимос, шошиб тургандим”, – деди сайёҳ. Тиланчи: “Ҳамонки яшаётган экансан, демак етиб келишинг лозим бўлган ерга ҳали етмагансан”.
Муаллиф сайёҳнинг ўй ва ҳаракатлари воситасида инсон амаллари билан тақдири ўртасидаги боғлиқликни кўрсатмоқчидек. Одатда, инсон омадсизлиги учун ўзидан ўтган қусурларни ҳамиша ҳам таҳлил этавермайди. Аксинча, омадсизликнинг сабабини ўзидан ташқаридагиларга боғлай бошлайди. Лекин шу билан биргаликда бу қадар чуқур таҳлил одамни асосий йўлдан чалғитиб қўяди. Йўлимизда аломатлар бор – бу аниқ, аммо ҳаммаси ҳам биз учун эмас.
* * *
Калтакесак ҳақида ўйлаб кўргина. У умрининг катта қисмини қушларга ҳавас қилиб ерда ўтказади ва ўз турқидан, тақдиридан надомат чекади. “Мен ерда судралишга маҳкум этилган, бесўнақай, хунук, энг бадбахт махлуқман”, деб ўйлайди у. Ахийри, бир куни Она Табиат унга пилла қўйишни буюради. Калтакесак ажабланади (шу топгача у ҳеч қачон пилла қўймаган эди). У ўзига қабр қуриб ўлимга тайёр туриши лозим экан, деб тушунади. Ҳамон бахтсиз бўлса-да, Худога ёлворади: “Эндигина нарсаларнинг шу ҳолатига кўниккан эдим. Парвардигорим, сен мендан ўша арзимас нарсани ҳам олиб қўймоқчимисан?” Ноилож у пиллага ўралиб, охирини кута бошлайди.
Бир неча кун ўтиб, калтакесак гўзал бир капалакка айланади. У осмонда парвоз қилар ва бундан завқланар эди. У ҳаёт ажойиботлари ва Худонинг ҳикматларига лол қоларди.
Баъзан тақдир зарбаларидан зада бўлиб, надомат чекувчилар ҳам учрайди. Уларнинг баъзилари бир кун келиб, боридан-да аянчлироқ ҳолатга тушадилар, аммо бунинг ҳикмати янглиғ катта бир омадга учрашлари мумкин. Бундай бўлмаслиги ҳам мумкин, албатта. Ана ўша надомат ва армонлари билан дунёни тарк этиш ҳам мумкин. Бу ўринда ҳақиқий бахт нима эканини англаш жуда муҳим. Агар киши бахтни фақат дунё лаззатларида деб билса, унда армонсиз одамнинг ўзи қолмайди. Чунки, лаззатлар шундай нарсаки, улар ўз номи билан лаззат, уларга тўйиб бўлмайди. Бахтни иймон бутунлигида деб, эътиқод қилган киши ҳеч қачон надоматлар денгизига ғарқ бўлмайди, аксинча, буюк саодат – Яратган Жамолига етишув ишқи билан хотиржам яшайди.
* * *
Бу одам Пиреней[3] водийларида кезар чоғда кекса чўпонни учратди. Чўпон у билан ўз таомини баҳам кўрди, улар узоқ вақт ҳаёт ҳақида суҳбат қурдилар. Агар одам Худога ишонса, ўзининг эркин эмаслигини тан олиши лозим. Ҳолбуки, Худо унинг ҳар бир қадамини кузатиб туради, деди у. Бунга жавобан, чўпон уни бир ғорга олиб борди. У ерда ҳар бир овоз соф ҳолда садо берар эди. “Ҳаёт мана шу деворлар, тақдир эса, биздан чиқаётган овозлардир”, деди чўпон. “Биз нима қилмайлик барчаси унинг қалбида акс этади ва бизга худди шундай бўлиб қайтади. Худо биз қилаётган амалларимизнинг акс садосидир”.
Бирон бир эътиқод менинг ҳаёт йўлимдаги эркинликларимни чегаралаб қўяди, деган хулоса билан эътиқодсиз яшайдиганлар жуда оз бўлса-да, топилади. Аммо иймон-эътиқодсиз яшаш кишини субутсиз, масъулиятларга эътиборсиз бўлиб қолишига асос яратиши мумкин. Айни чоғда тақдирни Худо ёзиб бўлган, биз ҳеч нима қила олмаймиз, деган хулоса ҳам беҳуда бўлиб, бизнинг ўз ихтиёримиз билан қилаётган амалларимиз тақдир битигига айланганини англаш муҳим.
* * *
Франция ва Испания оралиғида тоғ тизмалари бор. Шу тоғларнинг бирида Аргелес қишлоғи жойлашган. Қишлоқдан водийга кетаверишда эса бир тепалик бор. Ҳар куни чошгоҳда бир қария тепаликка чиқади, қайтиб тушади. Сайёҳ илк бора Аргелесга келганида бундан бехабар эди. Иккинчи бор келганида ўша одам билан йўлда учрашиб қолиб, унга эътибор қилди. Ҳар гал қишлоққа келганида қариянинг кийими, қалпоғи, ҳассаси, кўзойнагига узоқ разм солди. Қачон ўша қишлоқни эсласа, ўша қарияни ҳам хотирлайди. У фақат бир мартагина қария билан гаплашганди. Ўшанда қарияга бир оз ҳазил аралаш деган: “Сиз Худони ана у бизни ўраб турган азим тоғларда яшайди деб ўйлайсизми?” “Худо – деди қария. – Унга изн берилган жойлардагина яшайди”.
Қария, Худога ишонган одамнинг қалбида Худо яшайди, демоқчи.
* * *
Устоз бир кечани шогирдлари билан ўтказди, суҳбатлашиб ўтиришлари учун гулхан ёқишни буюрди. “Руҳий камолот йўли гулханга ўхшайди. Олов ёқмоқчи бўлган одам, албатта, оловнинг диққинафас тутунига, кўзларининг ачишиб, ёшланишига тайёр туриши лозим. Шу кўйи унинг иймони уйғонади. Эртами кечми олов тамом ёнгач, тутун йўқолади, аланга иссиқлик ва фароғат беради, атрофдаги барча нарсаларни ёритади”. “Оловни кимдир ёқиб бериб, бизни тутундан холи қилса-чи?” – деб сўради шогирдлардан бири. – “Кимдир шундай қилса, у сохта устоздир. Устоз қаерда истамасин ўша ерда олов топа билади ва истаган вақтида уни ўчира олади. Олов ёқишга ўргатмаган бўлса, барча нарсаларни қоронғуликда қолдирган бўлади”.
* * *Устоз деди: “Кўзингни юм. Кўзинг очиқ ҳолатда бўлса ҳам, шамолдаги қушлар галасини тасаввур қил. Энди, айтгин-чи, нечта қуш кўрдинг: Бештами? Ўн биттами? Ўн олтитами? Жавоб қандай бўлишидан қатъи назар, барча учун ҳам нечта қуш кўрганини айтиб бера олиш осон эмас – бу кичик синовнинг хулосаси бор. Қушлар галасини тасаввур қила оласан, лекин қанча қуш борлиги тасаввурингга сиғмайди. Тасаввурингдаги нарса ҳамон кўз ўнгингда, шунинг ўзи саволнинг жавобидир. Сен тасаввур этаётган қушлар галасида нечта қуш борлигини сендан бошқа яна ким айтиб бера олади?!”
Инсоннинг ҳаётий мақсадини айни шу инсоннинг ўзидан бошқа ҳеч ким аниқроқ айтиб беролмайди. Устозлардан сабоқ олинади, аммо мақсадни ҳар ким ўзи учун ўзи белгилайди.
* * *
Бир одам Сцета ибодатхонаси яқинида яшовчи зоҳидни зиёрат қилмоқчи бўлди. Саҳро бўйлаб кезиб, ахийри ўша тақводорни топди. “Руҳий камолот йўлидаги биринчи қадам нимадан иборат эканлигини билмоқчи эдим”, – деди у. Зоҳид уни кичкина бир қудуқ олдига олиб келди ва қудуқ сувидаги ўз аксига қарашни буюрди. У энди қарайман деганида, зоҳид сувга тош ташлаб юборди ва сув бети ҳаракатланиб кетди. “Сен тош ташлайверар экансан, мен сувда ўз аксимни кўра олмайман”, – деди у. “Худди шу каби инсон онги Худони излайвериб толиққан бўлса, Уни топиши маҳолдир”, – деди тақводор. “Мана шу – биринчи қадам!”
* * *
Сивилла[4] номи билан бир гуруҳ машҳур башоратчи аёллар Рим империяси келажаги ҳақида тўққизта китоб ёзадилар. Китобларни Тиберийга олиб келадилар. “Қанча туради?”, – деб сўради Рим императори. – “Юз бўнак олтин”, – дея жавоб берди Сивиллалар. Тиберий[5] дарғазаб ҳолда уларни ҳайдайди.
Сивиллалар учта китобни ёқиб юборадилар ва яна унинг олдига қайтадилар. “Улар ҳамон юз бўнак олтинга тенг”, дейишади Тиберийга. У кулди ва рад этди: “Нега энди мен олти китобга тўққиз китоб нархини беришим керак экан?” Сивиллалар яна уч китобни ёқиб, қолган учтаси билан келдилар. “Қиймати – ҳамон юз олтин бўлаги”. Тиберий қизиқиб, сотиб олишга қарор қилди. Аммо у ўз империяси тақдирининг фақат учдан бир қисминигина ўқишга муваффақ бўлганди. Устоз деди: “Ҳаётда имкон бор экан, асло савдолашмаслик лозим”.
* * *
Оқ танли тадқиқотчи Африка марказидаги манзилига тезроқ етиш ташвишида ҳаммолларга тезроқ юриши эвазига қўшимча ҳақ тўлашни ваъда қилди. Бир неча кун давомида ҳаммоллар анча сезиларли даражада тезлашдилар. Лекин барибир, бир куни чошгоҳда ҳаммоллар юкларни ерга отиб, ўтириб олдилар. Ваъда қилинаётган пулнинг қийматидан қатъи назар, олға юришдан бош тортдилар. Тадқиқотчи улардан нима сабабдан бундай қилаётганларини сўраганида, дедилар: “Биз шу қадар тез ҳаракат қилдикки, эндиликда нима қилаётганимизни ўзимиз англамай қолдик. Энди биз руҳларимиз ортимиздан етиб келишини кутишимиз лозим”.
* * *
Ҳамиша ҳам мантиқий иш кўришга интилаверма. Шундан сўнг авлиё Павел[6] деди: “Оламнинг донишмандлиги Худо наздида телбаликдир”. Мантиқийлик – кунда битта пайпоқ кийгандек гап. Бир хил ҳаракат. Аммо сайёралар ҳаракати-чи? Бу қаёққа кетади? Токи бошқаларга зарар келтирмас экансан, ўз фикрларингни оз миқдорда ўзгартирасан. Ўзингга ўзинг тап тортмай қарши гапир. Бу сенинг ҳаққинг. Бошқалар нима деб ўйласалар ўйлайверсинлар, улар барибир нимадир ўйлайдилар-ку. Шундай экан, чиранма. Олам сени ўраб олишига қўйиб бер. Ўз таажжубингдан шодлан. “Худо донишмандларни ҳайратга солиш учун ерда номақбул нарсаларни ихтиёр қилган”.
* * *
Олим Роджер Пенроуз дўстлари билан баралла суҳбатлашиб борар эди. У фақат кўчани кесиб ўтаётгандагина жим бўларди. “Кўчани кесиб ўтаётганимда бошимга ажойиб фикр келганди”, – деди Пенроуз. – “Лекин йўлдан ўтганимизда, бизлар суҳбатимизни тўхтаб қолган жойидан давом эттира бошладик, бир неча лаҳза олдин миямга келган фикрни бўлса унутиб қўйдим”. Кун тиккага келганида Пенроуз сабабини ўзи ҳам билмаган ҳолда жуда хушвақт эди (эйфория): “Мен бир нарсани кашф қилганимни сезардим”. У ўз кунини дақиқама-дақиқа ортга айлантира бошлади, кўчани кесиб ўтаётган чоғда бошига келган фикрини эслади. Бу гал ёзиб олди. Замонавий физикада инқилобий вазиятни юзага келтирган қора туйнуклар назарияси ғояси Пенроузга йўлни кесиб ўтаётганимиздаги сукунатни тиклай билиш қобилияти билан қайтди.
* * *
Саҳрода яшовчи авлиё Антоний[7] ҳузурига ёш бир йигит келди. “Авлиё ота, бор-будимни сотиб, қашшоқларга тарқатдим. Шу ерда яшаш учун зарур бўлган айрим нарсаларнигина қолдирдим. Нажот йўлини кўрсатишингизни тилайман”. Авлиё Антоний сақлаб қолган нарсаларни сотиб, пулига шаҳардан озгина гўшт сотиб олишни, қайтишда гўштни танасига боғлаб келишини тайинлади. Ёш йигит айтилганидек қилди.
Йўлда гўшт илинжидаги итлар ва бургутлар унга ҳужум қилишди. “Мен келдим”, – дея хабар берди авлиё отага йигит жароҳатланган танаси ва увада кийимларини кўрсатиб. “Кимдир янги йўлга кирар чоғида эскисидан бирон нима олиб қолса, уни ўзининг ўтмиши қиймалаб ташлайди”, – деди авлиё.
Устоз деди: “Сенга бугун берилган барча марҳаматдан баҳраманд бўл. Худонинг марҳаматини сақлаб қўйиб бўлмайди. Илоҳ марҳамати сақланадиган ва керак бўлганда фойдаланиладиган идиш йўқ. Фойдаланмасанг, тез ғойиб бўлади. Худо ҳаётимизга кириб келгандаёқ, бизнинг ижодкор шахс эканимизни билган. Бизга ҳайкал йўниш учун бир кун тупроқ, бошқа куни мўйқалам билан мато ёки қалам билан қоғоз беради. Лекин ҳеч қачон тупроқни матода, қаламни эса ҳайкалтарошликда ишлата билмаймиз. Ҳар куннинг ўз мўъжизаси бор. Худонинг марҳаматини қабул этинг, меҳнат қилинг, арзимас бўлса-да, ўз санъат дурдонангизни бугуноқ яратинг. Эртага бошқасини оласиз”.
* * *
Гўзал ўсимликлар билан ўралган ибодатхона – Испаниянинг Рио Педра соҳили учун асл воҳадир. У ерда унча катта бўлмаган дарё қудратли оқимга айланади, ўнлаб шаршараларга ажралиб тушади. Сайёҳ сувнинг оҳангини тинглаб, шу ердан ўтиб борарди. Қоя ортидаги бир ғор унинг диққатини тортди. Замонлар нуратгану табиатнинг матонатли қўли билан бунёд бўлган шаклу шамойилга тасанно ўқиди. Р.Таҳурнинг пластинкага ёзилган шеърини эслади: “Бу қояларни болға эмас, сув ўзининг тоти, рақси ва қўшиғи ила гўзал айлаган”. Қаерда куч бўлса, фақат бузиши, нафосат эса йўниши мумкин.
* * *
Тонгда Будда[8] шогирдлари билан ўтирар экан, бир одам келди. “Худо борми?” – дея сўради. “Ҳа, Худо бор” – дея жавоб қилди Будда. Нонуштадан сўнг бошқа бир одам келди: “Худо борми?” “Йўқ, Худо йўқ”, – жавоб қилди Будда. Кун заволида учинчи одам ҳам худди шу саволни берди, жавобан: “Буни ўзинг учун ўзинг ҳал қилишинг лозим” – деди Будда.
“Устоз, бу қандай гап?” – деди шогирдлардан бири. – “Бир саволга уч хил жавоб?” “Улар ҳар хил одамлар эди”, – жавоб берди Будда. – “Ҳар бир одам ўзигагина хос йўлда Худони топажак: айримлар қатъият, бошқалар инкор, яна баъзилар шубҳа билан”.
* * *
Устоз илоҳий сўзларни тарғиб қилиб юрган чоғида, шогирдларининг эътиборсизлиги туфайли уйи ёниб кетади. “Ишониб топширилган уйга етарли эътибор бермадик”, – деди шогирдлардан бири. Зудлик билан ёнғин ўрнида янги уй тиклаш ҳаракатини бошлайдилар. Лекин кутилганидан барвақтроқ қайтган устоз уларнинг ишларига гувоҳ бўлади. “Демак, нарсаларимиз янги уйни қидираётган экан-да”, – деди у қувониб. Ҳижолатдаги шогирд бўлган воқеани сўзлаб беради. “Мен бир нарсани тушунмайман”, – дейди устоз. “Мен ҳаётга ишонадиган ва унда янги саҳифа очаётган кишиларнигина кўриб турибман. Ким ўзида бор нарсани йўқотган бўлса, у бошқалардан кўра, яхшироқ ҳолатдадир, чунки шу дамдан ҳамма нарса яхшиланади (янгиланади)”.
* * *
Ёш Наполеон[9] Тулон[10] даги тўпга тутиш вақтида шамолдаги арқон каби қалтирар эди. Сипоҳ уни дўстига кўрсатди: “Қара, у ўлимдан қўрқмоқда”. “Ҳа, мен қўрқаман”, – жавоб қилди Наполеон. – “Аммо барибир курашни давом эттираман. Сизлар қўрқинчимнинг ярмини туйганларингда ҳам дарҳол қочиб қолар эдинглар”. Устоз деди: “Қўрқинч кўнгилчанглик белгиси эмас. Қўрқинч бизни қадрга, бардошга олиб чиқади. Кимки қўрқинчни ҳис қилса-ю, чўчитишга йўл қўймай ҳаракатида қатъий давом этса, жасоратини исботлаган ҳисобдир. Лекин мушкул вазиятларда хавф-хатарни эътиборга олмаса, ўз масъулиятсизлигини исботлайди, холос”.
* * *
Тонгда устоз шогирди билан далалар бўйлаб ўтиб борарди. Шогирд, Худога етишиш учун қандай парҳез лозим, дея сўрайди. Устоз доим барча таом муқаддас деб айтса-да, шогирд тўла ишонмасди. “Бизни Худога яқин қилувчи қандайдир бир таом бўлиши лозим”, – дерди у. “Яхши, балки сен ҳақдирсан. Масалан, ҳув анави қўзиқоринлар”, – дейди устоз. Шогирд поклик ва маърифат берувчи қўзиқоринларни ўйлаб ҳаяжонланди. Лекин қўзиқоринлардан бирини энгашиб олаётган чоғида “Улар заҳарли! Агар улардан бирини есам, тил тортмай ўламан-ку!”, – деди ва қўрқиб кетди. “Унда мен сени тезликда Худога етказувчи бошқа бир емишни билмайман”, – деди устоз.
* * *
Сайёҳ 1981 йилнинг қишида аёли билан Прага[11] кўчаларини кезар экан, ён-атрофдаги бинолар суратини чизаётган бир болани кўриб қолади. Ажнабий суратлардан бирини сотиб олишга қарор қилди. Пулни узатаётганида боланинг қўлида қўлқоп йўқлигини пайқади, ҳаво -20 дан совуқ. “Нега қўлқоп киймайсан?” сўради у. “Қалам билан чиза олишим учун”. Улар Прага ҳақида бир оз суҳбатлашишди. Бола сайёҳнинг рафиқаси портретини бепул ишлаб бермоқчи бўлди. Ёш рассом ҳали ишини якунламай туриб, ажнабий бир ғаройиб ҳодиса рўй берганини англаб қолди – у бола билан беш дақиқача суҳбатлашди, иккаласи ҳам ўз тилларида гаплашишди. Улар ўзаро суҳбатлашиш истагида хатти-ҳаракат, табассум, имо-ишораларнинг сўзсиз тил оламига кириб қолган эдилар.
* * *
Ҳасан дўстини бир кўзи ожиз хайру садақа сўраб ўтирган масжид эшиги олдига олиб келди. “Бу мамлакатдаги энг донишмад инсондир”, – деди дўсти. “Қачондан буён кўзингиз ожиз?” сўради Ҳасан у одамдан. “Туғилганимдан бери”, – деб жавоб берди у. “Қандай қилиб донишманд бўлдингиз?” “Кўзим ожизлигига эътибор қилмай, мунажжим бўлишга интилдим. Осмонни кўролмаганим сабаб юлдузлар, Қуёш, сайёраларни тасаввур қилишим лозим эди. Худо яратган нарсаларга кириб борганим сари, Унинг ҳикматидан баҳраманд бўла бошладим”.
* * *
Журналист Волтер Карелли аргентиналик ёзувчи Хорхе Луис Борхесдан интервью олади. Суҳбат якунида улар сўзлардан холи тил ва инсониятнинг бошқаларни англаш иқтидори ҳақида суҳбатлаша бошлайдилар. “Мен сизга бир мисол келтираман”, – дейди Борхес. Ва у ғаройиб бир тилда гапира бошлайди. Кейин тўхтаб, журналистдан нима деганини сўрайди. Карелли жавоб бермасидан аввал, унинг ёнидаги фотограф: “Бу бизнинг ифтихоримиз”, – дейди. “Тўппа-тўғри”, – тасдиқди Борхес. “Мен буни фин тилида айтдим”.
* * *
Циркдаги ҳайвон ўргатувчи жуда оддий ҳийла билан филларга таъсир қилади – ҳайвонлар ҳали ёш бўлган вақтида бир оёғини дарахт танасига боғлайди. Ёш филча қанчалик уринмасин, ўзини ундан қутқара олмайди. Бора-бора у дарахт танасини ўзидан кучли деб тушуна бошлайди. Улғайиб кучга тўлганида, дарахт танасига боғлаб қўйилса, қутилиш учун ҳаракат ҳам қилмайди. Худди филлар каби кўпинча бизнинг ҳам оёқларимиз жуда мўрт иплар билан боғланган бўлади. Лекин болалигимиздан дарахт танасининг кучли эканига кўникиб қолганмиз, қаршилик кўрсатишга журъатимиз етмайди. Эркинликни қўлга киритиш учун оддий бир жасорат етарли эканини англамай юраверамиз.
* * *
Аббат Жузеппа шу қадар кўп ибодат қилар эдики, ҳеч нарсадан хавотирланмай ҳам қолган, унинг эҳтирослари тамом енгилганди, дейди руҳоний. Бу сўзлар Сцетадаги ибодатхона донишмандларидан бирининг қулоғига етди. У кечки дастурхондан сўнг шогирдларини йиғиб, “Эшитдингизми, аббат Жузеппада васваса қолмабди, курашсиз қалб ожизлашади. Келинглар, Худодан аббат Жузеппага оғир синов сўрайлик. Агар у бу синовга бардош бера олса, биз яна бошқасини, тағин яна бошқасини сўрайверамиз. Шу тарзда у яна синовларга қарши кураша бошлагач, биз: “Парвардигоро, бу иблисни йўқот”, – дея дуо қиламиз. Унинг Худога “Парвардигоро, зулматни енгиш учун менга куч ато эт”, – деб дуо қилишини сўраймиз.
* * *
Кун ичида бир вақт борки, кўриш қийинлашади – бу завол вақтидир. Нур ва зулмат аралашиб, ҳар бир нарса на тўла ёруғ ва на тўла қоронғу. Аксар диний қарашларда бу фурсат муқаддас саналади. Католик мазҳаби кеч соат олтида “Салом Марям” дейиш лозимлигини уқтиради. Инклар (Кечуа) одатига кўра, икки дўст кечгача бирга бўлсалар, кеч кирганда яна бир бор қайта “Хайрли кеч” тилаб саломлашади. Ғира-шира вақтида инсон ва сайёра ўртасидаги мувозанат текширилади. Худо Ернинг айланишда давом этишга қуввати етадими-йўқми билиш учун сояни нур билан аралаштиради. Агар Ер қўрқувни енгса, зулмат тушади ва тонгдан янги кун бошланади.
Завол вақтининг ўзига хослиги борасида турли тушунтиришлар бор. Жумладан, Шарқ табобатида бу вақтда ухлаган одамнинг руҳий касалликка йўлиқиши, китоб ўқиса кўзи хиралашиши, Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) ҳадисларида эса бу вақтда “кироман котибайн” – ҳар бир инсон елкаларидаги котиб фаришталар алмашинуви ҳақида гап боради. Аммо рамзий маъно борлигини ҳам унутмаслик керак. Инсон ҳаётида айрим ҳолларда ҳақиқатни англаб етиш қийин бўлган муҳмал ва мужмал вақтлар кечади. Кишининг иймон-иродаси синалади.
* * *
Ҳикмат излаб юрган одам, “Худо ҳар икки йилда бир марта шу тоғда кўринади” деганлари учун бу ерга келди. Йил давомида ўсган барча нарсани еб тугатади. Озиқ-овқат қолмайди, шаҳарга қайтишга мажбур бўлади. “Худо адолатсиз экан!” нидо қилади у. “Наҳотки, билмаган бўлса, унинг овозини эшитиш учун бир йил кутдим. Ахир очман, шаҳарга қайтишга мажбурман”. Шу вақт фаришта пайдо бўлади. “Худо сен билан сўзлашишни кўп истади. Бир йил сени синади. Ўз озиқ-овқатингни етиштиришингни кутди. Аммо сен нима хоҳладинг? Киши ўз яшаётган ерида ҳосил етиштирмаса, у Худо билан сўзлашишга лойиқ эмас”.
* * *
“Йўлни кесиб ўтаётган мана бу камтар авлиёга қарагин-а”, – деди бир шайтон бошқасига. – “Бориб унинг қалбини забт этиш лозим”. “У сени эшитмайди, у фақат раҳмоний нарсалар билан банд”, эътироз билдирди шериги. Лекин шайтон ўзининг доимий шошқалоқлиги билан фаришта Жаброил кийимини кийди ва ўша одам қаршисида пайдо бўлди: “Сенга ёрдам бериш учун келдим”. “Сиз ким биландир янглиштирган бўлсангиз керак, мен ҳаётим давомида фаришта ёрдамига лойиқ бирон амал қилган эмасман”, – дея нимани рад этганини ўзи ҳам билмаган ҳолда йўлида давом этди авлиё.
* * *
Ҳавво Одамнинг боғида сайр қилар экан, унга илон йўлиқди: “Мана бу олмани е”. Ҳавво Худо ўргатилганидек рад қилди. “Бу олмани ейсан”, қатъий деди илон. “Шу йўсин сен эринг учун янада гўзалроқ бўласан”. “Ҳожати йўқ, унда мендан бошқа ҳеч ким йўқ”, – жавоб берди Ҳавво. Илон кулди: “Албатта, бор”. Ҳавво ишонмагач, уни тепалик ўртасидаги қудуққа олиб борди: “У пастда. Одам уни худди шу ерга беркитган”. Ҳавво пастга қараб, сувда гўзал аёл аксини кўрди. Кейин эса, илон тавсия қилга олмани еди.
* * *
Устоз деди: “Ҳар куни дуо қилинг. Ҳатто дуоларингиз сўзсиз ва ҳеч нарса сўрамаган ҳолда, шунингдек, тушуниш қийин бўлса ҳам. Дуони ўзингизга одат қилиб олинг. Агар олдинига бундай қилиш қийин кечса, ўзингиз учун: ‘’Мен шу ҳафта ҳар куни дуо қиламан’’, – денг. Ва бу аҳдингизни ҳар куни янгиланг. Шуни ёдда тутинг, бу билан нафақат сизнинг руҳий олам билан алоқангиз кучаяди, балки шу билан бирга, сиз ўз иродангизни ҳам чиниқтирасиз. Муайян услублар билан биз яшаш учун зарур бўлган тартибга ўрганамиз. Бир кун дуо қилишни унутиб қўйиб, кейинги кун икки ҳисса кўп дуо қилиш дуруст эмас. Ёки бир кун етти марта дуо қилиб, қолган кунлар бутун ҳафта давомида ўз вазифасини адо этиб бўлгандек ҳис қилиш ҳам ярамайди. Баъзи бир нарсалар, лозим даражадаги суръат ва давомийликда кечиши керак”.
* * *
Устоз деди: “Чорраҳа муқаддас ҳисобланади. Унда зиёратчи қарор қабул қилиши лозим. Мана нима учун ҳам маъбудлар чорраҳада ухлашади ва тамадди қилишади. Йўллар кесишадиган жойда иккита катта куч туташади: танланадиган ва воз кечиладиган йўл. Иккаласи қисқа оралиқда ягона йўлга айланади. Зиёратчи дам олиши, озгина ухлаши ва бу ерга ўрнашган маъбудлардан маслаҳат олиши мумкин. Лекин ҳеч ким у ерда абадий қолиши мумкин эмас: танлаб бўлгач, ўзи воз кечган йўл ҳақида ўйламай, кетиши керак. Акс ҳолда, чорраҳа лаънатга қолади”.
* * *
Сайёҳнинг дўсти бир неча ҳафтани Непал[12] ибодатхонасида ўтказмоқчи бўлди. Чошгоҳда ибодатхонадаги беҳисоб эҳромларнинг бирига кирди ва меҳробда табассум қилиб ўтирган монахни кўрди. “Нега куляпсан?”, – сўради у. “Мен бананлар моҳиятини англадим”, деди монах қопчасини очиб ундан бузилган бананни чиқарар экан. “Бу ўз йўлини босиб бўлган ва фойдаланилмаган ҳаёт, унинг учун энди жуда кеч”. Сўнг қопчасидан ҳали кўм-кўк бананни чиқарди. Бананни кўрсатиб, қайтиб қопчасига солди. “Бу ҳали ўз йўлини бошламаган, ўз мавридини кутмоқда”. Ниҳоят, қопчасидан ғарқ пишган бананни олди, уни артиб, савол берувчи билан бўлишди: “Бу – ҳақиқий вақт. Сен уни бехавотир босиб ўтишни англа”.
* * *
Африкалик донишманд шогирдини чангалзордан олиб ўтар эди. У жуда кекса бўлса-да, тез юрар, ёш шогирд бўлса кўп қоқиларди. Қоқилади, сўкинади, сотқин ерга туфлайди ва яна устози ортидан эргашади. Узоқ юргач муқаддас ерга етадилар. Донишманд тўхтамасдан ортга бурилди ва саёҳатини бошлаган тарафга қараб қайта бошлайди. “Сиз бугун менга ҳеч нима ўргатмадингиз”, – дейди ғўр шогирд яна бир қоқилиб тушгач. “Бир нарса ўргатдим, лекин сен буни билмадинг ҳам”, – дейди донишманд. “Мен сенга ҳаётдаги хатолар устида ишлашни ўргатдим”. “Хўш, мен уларга қандай муомалада бўлай?” “Худди шу йиқилишларинг каби”, – жавоб берди донишманд. “Йиқилган жойингни лаънатлагандан кўра, нима йиқилишингга мажбур этгани ҳақида фикрлашинг лозим”.
* * *
Бир куни Сцетадаги ибодатхона бош руҳонийси олдига бир зоҳид келади. “Маънавий устозим мени қандай йўналтиришни билмайди. Мен уни тарк этишим лозимми?”, – сўрайди у. Руҳоний ҳеч нима демайди ва зоҳид саҳрога қайтади. Ҳафта ўтгач такрор руҳоний зиёратига келади. “Маънавий йўлга бошловчим қандай йўналтиришни билмайди. Уни тарк этмоқчиман”. “Бу оқиллик”, – деди руҳоний. “Киши қалби қаноатланмаётганини ҳис қилса, у насиҳат сўрай олмайди. Мустақил қарор қабул қилиш эса, сенинг бундан буён ҳаётда олға силжишинг учун зарурдир”.
* * *
Устоз деди: “Сўз қудратдир. Сўз олам ва одамни ўзгартиради. Ҳаммамиз эшитганмиз: Одамларга ўзимиз ҳақимиздаги яхши нарсаларни гапирмаслигимиз керак, гўёки уларнинг ҳасади туфайли бахтимиз тўзийди. Бўлмаган гап. Ғолиблар ўз ҳаётларидаги мўжизалар ҳақида фахр билан сўзлашади. Агар ўзингиздан ижобий қувват таратсангиз, сизга хайрихоҳлардан янада кўпроқ ана шундай ижобий қувват оласиз. Ҳасад ва бузилиш масаласига келсак, фақат ана шундай қувват таратсангизгина юзага келиши мумкин. Чўчиманг. Ҳаётингиздаги яхши нарсалар ҳақида сизни эшитаётган ҳар бир одамга сўйлайверинг. Олам Руҳи сизнинг бахтли бўлишингизни ортиқ истайди”.
* * *
Испан даъватчиси уч ацтек[14] авлиёси яшайдиган оролга боради. “Сизлар қандай ибодат қиласизлар?” сўрайди авлиё ота. “Бизда фақат биргина дуо бор”, – жавоб берди ацтекларнинг бири. Биз, “Парвардигоро, сен уч ягонасан ва биз ҳам учтамиз. Бизга раҳминг келсин”, – деймиз. “Мен сизларга Худо эшитадиган бир дуони ўргатмоқчи эдим”, – деди даъватчи. Шундан сўнг дуони ўргатиб йўлида давом этди. Испанияга қайтар вақтда яна шу оролда бўлди. Кема қирғоққа яқин келганида унга қараб соҳилдан уч авлиёнинг сув юзасида юриб келаётганини кўрди. “Ота, ота”, – деди улардан бири. “Илтимос, бизга ўша Худо эшитадиган дуони яна бир бор ўргатиб қўй. Биз унутиб қўйибмиз”. “Ҳожати йўқ”, – деди авлиё ота, мўжизани кузата туриб. Шу тариқа у Худодан истиғфор ўтинди, ҳолбуки, Худо ҳамма тилларни тушинади.
* * *
Кекса хитой донишманди қорли майдондан ўтиб бораётиб йиғлаётган аёлни кўриб қолади. “Нега йиғидасиз?” сўрайди у. “Сабаби – ҳаётим, кўзгудаги ёшлигим, гўзаллигим ва севган инсоним ҳақида ўйлаяпман. Хотирлаш имконини бериши Худонинг шафқатсизлигидандир[15] . У ҳаётимнинг баҳорини эслаб, йиғлашимни билган-ку, ахир”. Донишманд қорли майдонда бир нуқтага тикилиб турди-да ўйлади. Аёл йиғидан тинди: “Сиз нимани кўриб қолдингиз?”. “Атиргуллар боғини”, – жавоб берди донишманд. “Хотирлаш имконини берган Худо менга ғамхўр. Қишда доим баҳорни хотирлашимни ва табассум қилишимни У билган, ахир”.
* * *
Падари бузруг Абрам Сцета ибодатхонаси яқинида кекса бир донишманд яшашидан хабардор эди. Ўша одамни топиб сўради: “Агар ёнингизда аёлни кўрсангиз, у аёл эмаслигига ўзингизни ишонтира оласизми?” “Йўқ”, – деди донишманд. “Лекин ўзимни бошқара оламан”. Падари бузруг давом қилди: “Агар саҳрода тилла тангаларни кўриб қолсангиз, уларни тош ҳисоблаб кетаверасизми?” “Йўқ”, – деди донишманд. “Лекин ўзимни бошқара оламан, уларни ўша ерда қолдираман”. Падари бузруг яна сўради: “Икки оға-ини билан кўришдингиз, уларнинг бири сизни ёмон кўради, бошқаси эса хуш кўради, у иккисини ҳам тенг кўрармидингиз?” Зоҳид айтди: “Ичимдан зил кетсам-да, ҳурмат қилганга ва ёмон кўрганга бир хил муомалада бўлардим”. “Сизга ким донишманд саналишини айтаман”, – деди падари бузруг шогирдларига: “Донишманд шуки, ўз ҳиссиётларини ўлдирмаган ҳолда, уларни бошқара биладиган кишидир”.
* * *
“Сиз нега Сантяго йўли ҳақидаги ҳикояни сўзламадингиз”, деди зиёратчи сайёҳга икковлон анжумандан чиққан чоғларида. “Эътибор берсам, кўпчилик зиёратчилар Сантяго йўлида бўладими ёки ҳаёт йўлларидами, бундан қатъи назар ҳамма қатори қадам босишга ҳаракат қиладилар. Ўз зиёратим аввалида мен ҳам гуруҳимдагилардек юришга ҳаракат қилдим. Толдим, жисмимдан имконидан ортиғини талаб қилдим. Диққатим ошди, чап оёғим эти шилиниб кетди. Икки кун юра олмадим ва тушундимки, фақат ўз суръатимда юрсамгина Сантягога етиб боришим мумкин экан. Бу мени бошқалардан анча узоқда қолдирди, олис йўлни ёлғиз босиб ўтдим. Аммо шу воқеа туфайли бутун йўлни босиб ўтишга муваффақ бўлган суръатимни ҳурматлай бошладим. Ҳаётимда мана шу услубни қўллайдиган бўлдим”.
* * *
Лидия[16] қироли Крез[17], Форсга ҳужум қилиш учун қарор қилиб, юнон коҳини билан маслаҳатлашади. “Тақдирингизга улкан бир империяни йўқ қилиш битилган”, – дейди коҳин. Бахтиёр Крез уруш очади. Икки кунлик жангдан сўнг Лидия Форс томонидан эгалланади, пойтахт таланади, Крез асир тушади. Ғазабланган ҳолда ўзининг Юнонистондаги элчисига коҳинни топишини, нақадар янглишганини айтишини тайинлайди. “Хато сизларда”, – дейди коҳин элчига. “Сиз улкан империя – Лидияни барбод қилдингиз”.
* * *
Олмон файласуфи Ф.Ницше айтганди: “Оламда бўлаётган нарсаларни доимий муҳокама қилиш билан вақтни ўтказиш шарт эмас; вақти-вақтида хато қилиб туриш инсон табиатининг ажралмас қисмидир”. Устоз деди: “Шундай одамлар борки, ҳатто майда чуйда нарсаларда ҳам ўзларини ҳақ деб ҳисоблайдилар. Улар тез-тез ўзларига хато қилиш учун изн бермайдилар. Натижада, олға ҳаракат қилишдан қўрқиш ҳиссинигина қўлга киритадилар. Хато қилишдан қўрқиш қаршимизда турган эшикни қулфлаш демакдир. Қўрқувни бартараф эта олсак, ўз озодлигимиз йўлида дадил қадам ташлаган бўламиз”.
* *
Муқаддас Тереза д’Авилья айтади: “Ёдда сақланг: Худо барчамизни таклиф қилган – У соф Ҳақиқат экан, биз унинг таклифига шубҳа қилмаслигимиз лозим”. У айтади: “Барчангиз ҳузуримга келинг, ичишни истаганларга сув бераман”. Агар таклиф барчамиз учун бўлмаганида эди, Худо айтарди: “Чанқаганлар ҳузуримга келинг, ҳолбуки, сиз ҳеч нима йўқотмайсиз. Лекин мен фақат тайёргарлик кўрганларгагина сув бераман”. У ҳеч қандай шартлар қўймайди. Унинг муҳаббати бўлган ҳаёт сувини олиш учун келиб сўрашнинг ўзи кифоядир.
* * *
Дзен монахлари, медитация чоғида тош қаршисига ўтирадилар ва дейдилар: “То шу тош бир оз ўсмагунича шу ерда кутаман”. Устоз деди: “Атрофимиздаги барча нарсалар доимий ўзгаришда. Қуёш ҳар куни янги олам устида порлайди. Биз ўзгармас деб атайдиган нарсалар янги таклиф ва имкониятлар билан тўлиқдир. Аммо биз ҳар бир кун бошқасидан қандай фарқланишини билмаймиз.
* * *
Бугун қаердадир сизни хазина кутиб тургандир. Бу балки лаҳзалик табассум, балки жуда катта ғалаба, ҳар нечук, аҳамиятсиз. Ҳаёт катта ва кичик мўжизалардан иборат. Ҳеч нима зерикарли эмас, чунки ҳамма нарса ҳамиша ўзгариб турибди. Зерикиш олам моҳиятига зиддир. Шоир Т.С.Элиот ёзганидек: “Кўп йўлларни босиб, ўз уйингга қайт, бор нарсага илк маротаба кўраётгандек боқ”.
Ziyouz
- - -