Marta o'qildi
ИШСИЗЛИК МУАММОСИГА..ДУНЁВИЙ МЕЗОНЛАР АСОСИДА ҚАРАШ ВА ЯНГИ ҚОНУН ТАКЛИФИ.. Ҳикматбек Матниёзов
Албатта, ҳар кандай замонда бўлгани каби ҳозирги замон ҳам ўз муаммоларидан ҳоли эмас. Биз ҳозирги замоннинг муаммолари сифатида миллатчилик, ирқчилик, экология муаммоларини, кенг тарқалган юрак қон-томир, асаб касалликларини, умуман касалликларни, очарчилик ва бошка ўнлаб муаммоларни кўрсатишимиз мумкин. Аммо буларнинг ичида ажралиб турадиган битта муаммо борки, бу ҳар қандай жамият ва ҳар қандай давлатда биринчилар қаторида ҳал қилиниши лозим бўлган ишсизлик муаммосидир.
Бизнинг ҳозирги технологик ривожланган даврда, демократия ва либерал ғоялар етакчи ўринни эгаллаган шароитда ҳам ишсизлик муаммоси ҳар қандай жамиятда ҳал қилиниши керак булган муаммолар қаторида туради. Маълум бир давлатнинг ривожланиш факторларидан бири эса, ҳалқ фаровонлиги билан бевосита боғлиқдир. Халқ фаровонлигини таъминлаш усулларидан бири эса, аҳолининг иш билан таъминланиш даражаси ёки ишсизлик муаммосининг ҳал қилиниш билан боғлиқ бўлади.
Ҳар ҳафтада дунёнинг қайсидир давлатида парламентга, президентликка сайловлар бўлиб ўтади. Президентликка, депутатликка, сенаторликка номзодлар ўз дастурларини эълон қиладилар. Номзодлар таклиф қиладиган дастурларнинг барчаси, умумий йўналишда бўлиб, уларнинг ҳаммаси ишсизларни ижтимоий ҳимоялаш ва янги иш ўринларини яратишни кўзда тутади.
Аввало иш ўрни деганда нима тушинилади?. Бугунги кунда иш ўрни фактори, олдинги ижтимоий, моддий ва маънавий моҳиятига яна қатор компонетларни қўшиб олдики, бугунги кунда иш жойини номоддий бойликлар қаторига (кимлар учундир балки ягона бойликка) бемалол киритишимиз мумкин. Бундан ташқари, иш ўрни фактори одамлар учун ўзининг руҳий асосига ҳам эга бўлиб бормоқдаки, инсонлар ўз келажаги, орзу - умидларини ўз касблари, иш жойлари билан бевосита боғлайдилар. Иш жойини йўқотиш эса бундай одамлар учун катта фожеага айланади.
Шу ўринда меҳнат бозорида сўнгги юз йилларда юзага келган яна битта тенденция ҳақида. Бундан бир, икки, уч, тўрт асрлар олдин ҳам оилада фақатгина биттагина одам, яъни эркак киши иш билан шуғулланган (ишга борган, оиласига ноз – неъмат келтирган), аёли ва фарзандлари унинг қарамоғида бўлишган. Масалага чуқурроқ ёндошадиган бўлсак, оила бошлиғи бўлган эркакнинг топадиган маоши эса, бутун оилани таъминлашга, фарзандлар вояга етказишга етган.
Аммо бугунги кунда бир оилада эр билан биргаликда хотин ҳам меҳнат қилади, лекин уларнинг топган - тутгани ўзлари, фарзандлари таъминотини тўлиқ қопламайди. (Албатта, биз бу ерда тадбиркорлик ёки бошқа соҳада кўшимча даромади бўлган шаҳслар эмас, ойлик олиб тирикчилик қиладиган оддий аҳоли қатлами назарда тутилаяпти).
Хотин –қизларнинг меҳнат бозоридаги ўрни.
Ўтган асрнинг 20 йилларидан бошлаб шароит ўзгариб бошлади. Меҳнат бозорига аёлларнинг кириб келиши иш ўринлари учун рақобатнинг кучайишига, рақобатнинг кучайиши эса меҳнат бирлиги учун тўланадиган ҳақнинг камайишига олиб келди. Натижада эса олдин вақт, меҳнат бирлигига тўланадиган маош икки бараварига камайди. Яъни аввал бир одам оладиган маош, энди икки одамга бўлинди. Масалага кенгроқ ёндошилганда эса, икки ишчининг иш ҳажми икки бараварга ошган ҳолда, шартли корхонанинг шартли иш ҳақи фонди ўзгармасдан, аввал бир ишчига тўланган маош икки нафар одамга, яъни шартли эр ва шартли хотинга тақсимланди, натижада, битта оилада икки одам ишласа ҳам, оиланинг оладиган реал даромади миқдори ўзгармади.
Эътибор берсак, эркаклар ва аёлларнинг тенг ҳуқуқлиги учун кураш, нимагадир V, X асрларда ёки XV асрларда эмас, XX асрнинг бошларидан кучайганлигини кўрамиз. Биз бунинг сабаблари тўғрисида ҳоҳлаганимизча фикрлашишимиз, тортишишимиз мумкиндир, лекин бу масалада ижтимоий асос бирламчи, яъни тенг ҳуқуқлилик кимларнингдир ҳоҳиши ёки талаби билан эмас, балки ижтимоий зарурият туфайли юзага келган деган фикр ҳақиқатга якинроқ бўлса керак. Бундан ташкари, адабиётда эркак билан аёлнинг тенг ҳуқуқлилигини таъминлашда моддий асоснинг бирламчилиги, яъни эркак ва аёлнинг тенг ҳуқуқлилигини таъминлаш аёлларни меҳнат бозорига тортиш учунгина керак бўлган деган мулоҳазалар ҳам учраб туради.
Юртимизда эркаклар ва аёлларнинг тенг ҳуқуқлилиги қонунлаштирилган бўлса ҳам, тенг ҳуқуқлилик мамлакатимизга ҳалқимизнинг миллий ҳусусиятларига мослашган ҳолатда кириб келди. Бизда аёлларнинг ижтимоий меҳнат бозорига кириб келиши жуда мураккаб кечган бўлиб, ўзбек оиласида аёлларнинг асосан уй ишлари, фарзанд тарбияси билан шуғулланиши рағбатлатилган эди.
Балки, ижтимоий жарёнлар тезлашганими, ҳар ҳолда ўтган асрнинг 80 йилларида ҳам бизда битта ота ишлаб, ўнта боладан иборат оиласини бемалол боққани, тўйлар қилиб, фарзандларини уйли - жойли қилганлигига гувоҳ бўлганмиз.
Бугун кунда эса оддий иш турида меҳнат қиладиган эр ёки хотиннинг маоши тирикчилигига етмаслиги тўғрисида ҳасратини эшитаркансан, беиҳтиёр ҳаёлингга «эр- ҳотин қўш ҳўкиз» деган мақол аёлларнинг тенг ҳуқуқлилик баҳонасида ижтимоий меҳнат бозорига жалб қилинганидан кейин пайдо бўлмаганмикан деган фикр ҳам келади.
Албатта, меҳнат бозоридаги бу ўзгаришлар бир қатор муаммоларни ҳам келтириб чиқарди. Тарихда «жангчи» ва «овчи» сифатида кўрилган эркак ҳозирги замонда «боқувчи»га айланиб қолди. Эркакнинг оилани таъминлаш борасидаги уқувсизлиги, унинг руҳий ҳолатида ҳам ўзгариш пайдо қилди. Оилаларда эридан олдинда турадиган ва юрадиган аёллар пайдо бўлди. Аёлларнинг ўзларини моддий таъминлай олишлари ажралишлар сони кўпайишига олиб келди. Эркакларнинг бир қисми бу ҳолатни тан олиб, уйда ўтириб фарзанд тарбияси билан шуғулланадиган, бир қисми оиланинг моддий асосини таъминлай олмасада, ўзининг “ғурури” учун оиладаги бўлиб ўтадиган “жинслараро жанглар”да («мен эркакман» маъносида) аёвсиз кураш олиб борадиган бўлди.
“Иш бозорида”..эркакнинг ўрни борми ёки асфаль ётқизувчи ишчилар тақдири.
Дунё маданиятлар ҳилма - ҳил ва одамлар ҳам турфа ҳил характерда бўлганлиги билан ҳам гўзалдир. Инсонларнинг яшаш, ишлаш, меҳнат қилиш, яратиш қобилияти, шунингдек ҳаёт, оила, пул, мажбурият каби тушунчаларга муносабатлари ҳам ҳар ҳилдир. Ҳаётда шундай одамлар учрайдики, уларнинг турли (касаллик, ногиронлик, уқувсизлик ва бошқа) сабабларга кўра нафақат меҳнат қилиш, ишлаб пул топиш, балки нормал яшашга ҳам лаёқатлари етишмайди. Бу ҳолатда энг осони айбни уларнинг ўзларига қўйиш бўлиб, «яшашни билмайди», «ишлашни ҳоҳламайди» дейиш мумкин, аммо бу одамлар ҳам қобилияти қандай бўлишидан қатъий назар жамиятнинг тенг ҳуқуқли аъзоси бўлиб, улар давлатнинг, жамиятнинг ижтимоий ҳимоясига муҳтождирлар.
Энди яна технологик ривожланган жамият шароитида ишсизлик муаммосини ҳал қилиш масаласига қайтсак.
Яқинда шаҳримизнинг марказий кўчаларидан бирида йўлга асфальт ётқизаётган ишчилар ишини бир муддат кузатиб турдим. Асфальт ётқизилиш жараёнини барчамиз юз маротаба кўрганмиз. Лекин бундан 30 йил бурун кўчага асфальт ётқизилса, юзлаб ишчилар бутун кўчага ёйилиб меҳнат қилишар, орада учта- тўртта техника ишчиларга мадад бўларди. Ўша куни кузатганимда эса ўндан ортиқ техника ва қўлида асбоблари билан 6-7 та ишчининг ишлаётганини кўрдим. Ҳулоса қилдимки, олдинлари одамлар ишлаб, техника уларга қарашган бўлса, ҳозир техника ишлаб, ишчилар техникага ёрдам бераяпти. Қаранг, замон, тараққиёт қанчалик олдинга кетибди.
Технологияларнинг ривожланиши шу даражага чиқдики, бир пайтлар ўн минглаб одамлар ишлаган заводлар, комбинатлар чиқарган махсулот ҳажмини.. бугун бир неча юз одам ишлаётган заводлар, комбинатлар ишлаб чиқаради. Яъни, махсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун зарур бўлган ишчи кучига бўлган эҳтиёж ўнлаб, юзлаб марта қисқарди.
Бугунги кунда ишлаб чиқариш объектларига ўрнатиладиган янги жиҳозлар иш ўринларининг кўпайишига эмас, камайишига олиб келади ва бу жараён давом этаяпти.
Янги технологиянинг кириб келиши, жумладан компьютерларнинг қўлланилиши натижасида сўнгги 30 йил ичида котиба машинистка, лифтер каби касблар умуман йўқ бўлиб кетди. Бундан ўн беш йил олдин ҳам каттароқ ташкилотларда 8-10 нафардан ҳисобчи бухгалтерлар ишларди. Ҳозирда эса ҳисоблаш дастурларининг қўлланилиши натижасида битта ҳисобчи миллиардлаб айланма маблағга эга бўлган ташкилотларнинг бухгалтериясини бир ўзи бемалол юритиши мумкин. Яъни, компьютерлар: машинисткаларни, янги теҳнологиялар лифтерларни, дастурлар.. ҳисобчиларнинг анчагина қисмини қисқартирди. Бир қисмини ишсиз қолдирди, бир қисмини эса ўз малакаларини ўзгартириш ва бошқа соҳалардан иш қидиришга мажбур қилди.
Ишсизлик масаласи ривожланган хорижий мамлакатларда қандай ҳал қилинган?.
Ҳозирги даврда одамларни иш ўринлари билан таъминлаш асосан давлатлар зиммасидаги вазифа бўлиб, ҳисоб - китобларга қараганда бир иш ўрнини ташкил қилишга энг камида 6500 АҚШ долларидан бошлаб маблағ сарфланади. Матбуот нашрларида мамлакатда қурилаётган заводлар ёки киритилаётган инвестициялар тўғрисидаги маълумотлар билан танишамиз. Хабарда 22 миллион долларга қурилаётган завод 42 одамни иш билан таъминлайди деган каби жумлаларни ўқиймиз. Қурилаётган янги завод янги ускуналар ўрнатиб, 42 та одамни иш билан таъминлайди, лекин шу маҳсулотни эски ускунада чиқараётган, ўз вақтида техникасини янгилай олмаган бошқа завод эса рақобатга бардош беролмай, 200 нафар ишчисини ишдан бўшатади. Ҳақли савол туғилади: ҳўш, энди бу мутахассисларни қаерга ишга жойлаймиз?.
Ҳаётимизга янги технологияларнинг кириб келиш жараёни эса тўҳтовсиз давом этаверади.Бу технологиялар, янги замон роботлари одамларнинг иш ўринларини беаёв эгаллаб бораверади. Бундай ҳолатда ишсизлик муаммосини оҳиригача ҳал этиб бўладими.. ва назаримда ҳал этиб бўлмайди ҳам.
Жамиятдаги ишсизлик муаммоси эса давлатларнинг аҳолини иш билан таъминлаш йўналишидаги катта муаммосига айланиб бораверади.
Ҳўш, бу ҳолатда нима қилмоқ керак?.
Ишсизлик муаммосини ҳал қилишни ўз зиммасига олган давлат аҳолини тўлалигича иш билан таъминлай олмайдиган бўлса, таъминлашнинг иложи бўлмаса, нима қилиш керак деган савол туғилади.
Бугунги кунда турли мамлакатларда ишсизлик муаммосини ҳал қилиш борасида турли хил ғоялар таклиф қилинмоқда. Буларнинг орасида ҳафталик иш кунини 5 кунмас, 4 кун қилиб белгилаш ҳам, кунлик иш вақтини 5-6 соатга камайтириш ҳам бор. Лекин булар ҳам вақтинчалик чоралар бўлиб, эрта - индин ҳафталик иш кунини 3 кунлик қилиш (қолган 3 кунида бошқалар ҳам ишласин маъносида) ёки иш вақтини 4 соатлик қилиб белгилаш (қолган 4 соатда бошқалар ҳам ишласин маъносида) тўғрисида таклифлар ҳам киритилиши мумкин. Бугунги кунда, ҳатто одамларнинг иш жойини тортиб олаётган роботларга солиқ солиш масаласини жиддий кўриб чиқаётган давлатлар ҳам бор. Аммо бу ғоялар ҳам сўнгги натижани бера олмайди.
Менимча эса, масалани ҳал қилишнинг биргина, ягона тўғри йўли бор, бу ҳам бўлса, ишсизларнинг ижтимоий ҳимоясини кучайтиришдир.
Юқоридаги таклиф ва ғоялар асосан ривожланган давлатларда кўтарилаётган бўлиб, албатта, улар ўз фаолиятларини аввало технологияларни кенгроқ қўллаш ҳисобига иш вақти ва ҳафтасини қисқартиришдан бошлашади. Аммо, юқори технологик иқтисодиётнинг вазифаси жамиятдаги барча ишчи кучини иш билан таъминлаш эмас, балки одамларнинг оғирини енгил қилиш, уларни меҳнат қилиш мажбуриятидан озод қилиб, илм, фан, ижод ва санъат билан шуғулланишлари учун имкон яратиб бериш эканлигини жамият бошқаруви албатта қачонлардир англаб етади. Давлатлар эса ҳар қанча ҳаракат қилса-да, одамларни тўлиқ ҳолатда иш билан таъминлай олмасликларини ниҳоят тан олиб, уларга ишламасликлари ёки иш талаб қилмасликлари эвазига ҳақ (нафақа) тўлашдан бошқа имконият топа олмаслиги мумкин. Чунки, одамларни иш билан таъминлашдан кўра уларга нафақа тайинлаш арзонроқ тушадиган замонлар келади. Лекин, бу энди ишсизлик нафақаси эмас, балки одамга ишламаганлиги ва иш талаб килмаслиги учун тўланадиган ҳақ (нафақа) га айланади. Яъни, одамларга ишсизлиги учунмас, ишламаслиги учун ҳақ, нафақа тўла бошлайди.
Албатта, бу юқори ривожланган технологик жамиятнинг ютуқ ва муаммолари бўлиб, бу мавзуга кейинчалик, албатта тўҳталамиз.
Агар технологияларнинг ривожланиш даражаси ҳозирги кўрсаткичда борадиган бўлса (1990 йилларда қўл телефонлари, интернет йўқ эди, Utube ҳам), келажакда инсоният нима билан шуғулланади, нима билан машғул булади деган ҳақли савол пайдо бўлади.
Қадимги Римда қулдорлар қай ҳолатда санъат ва илм билан шуғулланган?.
Бу ҳусусда қадимги Рим тарихига оид даврни эслаш жоиз бўлади. Римда қора меҳнатни асосан қуллар қилган ва бунинг натижасида қулдорларнинг бўш вақти пайдо бўлиб, уларнинг илм, санъат, фалсафа, адабиёт, ижод билан шуғулланишга имконияти ва шароитлари бўлган. Қадимги Римнинг қулдорлар синфи эса, жаҳон илми, фалсафаси, санъати асосларини яратди. Тарихда ҳеч бир халк дунё тараққиётига, илмига римликлар каби улкан ҳисса кўшган эмас. Буни даврни чуқурроқ англаш учун эса, физикадан тортиб биологиягача барча фанларнинг асосчилари улар бўлганликларини, мавжуд илмларнинг номлари лотин тилида эканлигини, лотин ёзуви эса ҳозирда дунёда энг кўп тарқалган ёзувлардан бири эканлигини таъкидлашим зарур. Бизнинг Ўзбекистонимизда ҳам ушбу ёзув қўлланилиши, ҳусусан, Абу Наср Форобий бобомиз Аристотель асарларига шарҳ ёзган ва Аристотелдан кейинги “иккинчи муаллим” деб ном олганлигини тарихий ёзма манбалар исботлайди.
Қуллар ишлаб, қулдорлар илм, фалсафа ва санъат билан шуғулланган қадимий давр.. илмидаги юксалиш инсониятга олдинга қараб жуда катта кўтарилиш берганлигини эътиборга олиб, технологияларнинг янада кенг қўлланилиши инсониятни оғир қўл меҳнатидан ҳалос бўлиб, илм ва ижод билан шуғулланишига кенг имкониятлар яратиб беради. Ва ҳатто, шарқ эртакларида ҳикоя қилинганидек доруломон кунлар келади, дейишга ҳам асосимиз бор.
Ана шундай давр, албатта келади. Лекин ҳозирча олдимизда турган муаммолардан бири, ишсизлик муаммосини ҳал килиш чораларини кўришимиз керак.
16.jpg)
Россиянинг ишсизлик муаммосини ҳал қилиш ҳақидаги қонуни ва Ўзбекистонда янги қонун яратиш зарурияти.
Ишсизлик муаммосини ҳал қилиш чораларидан бири сифатида Россия Федерациясининг кенг қамровли «Закон о самозанятый гражданы» номли қонунининг муқобили сифатида Ўзбекистон Республикасида «Тирикчилик билан банд фуқаролар тўғрисидаги» қонун ҳужжатини қабул қилиш мақсадга мувофиқ бўларди.
Биз таклиф этаётган «Тирикчилик билан банд фуқаролар тўғрисидаги» қонун яратилиши билан расман ҳеч қаерда ишламайдиган, ишсиз сифатида рўйҳатда турмайдиган, қилган ишига кунбай ёки ишбай ҳақ тўланадиган, бир маротабалик иш билан шуғулландиган, ўз тирикчилиги билан банд бўлган фуқароларнинг кундалик фаолиятини қонунлаштириш ва тартибга солиш мумкин бўлган бўларди.
Масалан, уйингизда таъмирталаб иш бор, сиз бозордан уста топиб келдингиз, унинг қилган бир кунлик ёки икки кунлик иши учун ҳақини бердингиз. Аммо, шу жараёнда қонун бузилиш ҳолати содир бўлади. Уста сиздан олган ҳақидан солиқ тўлаши керак. Бу ҳолатда эса тўламайди. Сиз эса қилган ишингизнинг қонуний ёки ноқонуний эканлигини билмайсиз.
Кундалик турмушимизда бу жараён эса тез – тез такрорланади. Сиз уйингизни қурганда ҳоҳишингизга кўра ўзининг юк машинасида бир маротабалик юкингизни олиб келган ҳайдовчига ҳам ҳақ тўлайсиз. Бу юкни бир кунда ҳовлига ташиб берган юкчиларга ҳам, қурилишда бир ой меҳнат қилган устага ҳам ҳақ тўлайсиз. Ваҳоланки, бу ҳизматларнинг ҳеч бирига ёзма шартнома тузилмайди, келишилган нарҳни берасиз ҳолос. Ҳайдовчининг, юкчининг, устанинг меҳнат ҳуқуқи.. ҳеч ким томонидан кафолатланмайди, у ҳуқуқий ҳимоя қилинмайди. Аксинча бир маротабалик хизмати учун юкни олиб келаётганда ёки ишлаб турганда солиқ ёки ички ишлар ҳодимлари йўқловига дуч келса, юкнинг ҳужжатидан тортиб, пропискасигача текширилади, қўрқитилади. Пул ундиришга ҳаракат қилинади. Бу эса коррупцияга очиқдан - очиқ йўл очиб беради. Агарда кунлик ишчи, халқ тили билан айтганда мардикор иш жараёнида жароҳат олса, иш берувчи ҳеч қандай жавобгар бўлмай, ҳақсиз - ҳуқуқсиз бечора ўзи учун ўзи жавобгар бўлиб, чуқурроқ жароҳат олган бўлса бутун умрга ногирон бўлиб қолаверади.
Бундай фаолиятнинг соҳаси жуда кенг бўлиб, уйда таълим берадиган репетитордан бошлаб, таржимонлар, уй ходимларидан тортиб, қурувчи, бузувчи, ясовчи усталарни, уйда компьютер созловчиларни, уйида торт пиширадиганлар, тикувчию - бичувчиларни,мол боқиб сотадиганлар, даллоллар, деҳкончилик махсулотини сотадиган деҳқону, боғбонларни, далада мавсумий ишлайдиган ишчилару, пахта мавсумида меҳнат шартномаси қилмасдан, ҳеч қаерда расмийлаштирилмасдан пахта терадиган пахтакорларни, ҳуллас сиз билан ҳар куни учрашадиган, алоқада бўладиган, илтимосингизга кўра, у бу ишингизни ҳақ эвазига қилиб берадиган, тирикчилик пайида бўлган кўплаб инсонлар жамоасини қамраб олади. Бу инсонларнинг ҳар бирининг ортида оиласи, бола - чақаси борлиги эътиборга олинса, бу улкан бир соҳа ёки жамоа эканлиги, бу жараённи қонуний асосга солиниши ўта долзарб, муҳим ижтимоий вазифа эканлиги маълум бўлади.
Бу муаммонинг эътиборли психологик жиҳати шундаки, бир маротабалик иш тирикчилиги билан шуғулланиб кунини кўриб юрадиган бу одамлар қавми ҳамма вақт қандайдир бир ҳавотир, қўрқув билан ишлайди ва яшайди. Улар участка нозири келиб колишидан, солиқ инспекцияси ходимлари қўлига тушиб қолишдан ёки пропискасини текшириб қолишларидан ёки бошқа бир хил муаммо чиқишидан ҳавотирланиб туради. Чунки унинг ўзи ҳам қилаётган ишининг қонуний ёки ноқонунийлигини ва қандай қилса қонуний ҳолатда бўлишини ҳам билмайди.
8.jpg)
Кунлик ишчилар ёки мардикорлар фаолиятини қонуний қилиб бўладими?.
Мен шу фаолият билан бир марталик ёки мавсумий ишлар билан тирикчилик қилиб, бола - чақасини боқиб юрган одамлар билан суҳбатлашганимда, уларнинг деярли ҳаммаси ўзларининг «ишсиз» эмаслигини, ўзига яраша касби - кори ва насибаси борлигини, ўзларига қонуний ишлашга шароит яратиб берилса, уларга биров азоб бермаса, агарда маҳалладанми, солиқ инспекциясиданми уларга «тирикчилик билан банд фуқаро » деган ҳужжат берилса, жон- жон деб адолатли ҳолатда солиқ тўлаб юришга ҳам тайёр эканликларини, уларга ишсизлик нафақасиям, иш ўринлариям зарур эмаслигини билдирдилар. Агарда буни расмийлаштириш имкони бўлганида, ишсиз деган рўйҳатда туриб, нафақа олгандан кўра, “тирикчилиги билан банд фуқаро” деган ҳужжатни олиб, ҳалқимиз ҳизматини қилиб, ватанимиз ва юртимиз фаравонлиги учун халол меҳнатлари билан ўз ҳиссаларини қўшишни маъкул кўришларини ва ёруғ юз билан халол меҳнат қилишларини таъкидлагандилар.
Юқоридаги фикрлар мулоҳазалардан келиб чиқиб, мен юртимизда «Тирикчилик билан банд фуқаролар тўғрисидаги» қонун ҳужжатини қабул қилишни, унинг асосий қоидалари ва принциплари сифатида эса:
1. Кундалик иш билан шуғулланадиган фуқароларнинг муайян қисми ўз тирикчилиги билан банд эканлигини, уларнинг фаолиятини қонунлаштириш зарурлигини, бундай фуқароларни ишсизлар сафига киритиш ва қўшиш нотўғри бўлишини;
2. Ўз тирикчилиги билан банд фуқароларнинг ҳуқуқий мақоми йўқлиги ва уларнинг қонуний ҳимоя этилмаганлигини;
3. Тирикчилик билан банд фуқаролар меҳнат фаолиятларининг кафолатларини;
4. Томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ёзма шартнома тузмасдан, қонунларга асосан белгиланишини;
5. Иш берувчи билан фуқаронинг ўзаро фуқаролик жавобгарлигини;
6. Ишни бажараётганда юз бериши мумкин бўлган бахтсиз ҳодиса ёки шикастланганлик учун иш берувчининг жавобгарлигини;
7. Тирикчилик билан банд фуқаронинг тиббий суғурталанишини, пенсия жамгармасига аъзолигини таъминлашни;
8. Тирикчилиги билан банд фуқароларнинг ўз фаолиятида одам ёллашга ҳақи йўқлиги, мажбуриятни шаҳсан ўзи бажариши лозимлиги;
9. Тирикчилик билан шуғулланадиган фуқароларга фаолият олиб боришга руҳсат бериладиган бир маротабалик ва мавсумий ишлар ёки касблар рўйхатини;
10. Тирикчилиги билан банд фуқароларга бериладиган тегишли рухсатнома(маълумотнома)ҳужжатнинг берилиш тартибини;
11. Тирикчилик билан шуғулланадиган фуқароларга бериладиган рухсатнома/ ҳужжат учун тўланадиган ҳақнинг адолатли бўлишини;
12. Қонуннинг қабул қилиниши бу соҳадаги коррупциянинг ва суистеъмол қилинишининг олдини олишини;
13. Тирикчилик билан шуғулланадиган фуқароларнинг ўз фаолиятларини тадбиркорлик мақомига мос келиши ва ўтказиши шарт бўладиган ҳолатларни кўриб чиқишни таклиф қиламан.
Ўйлайманки, «Тирикчилик билан банд фуқаролар тўғрисидаги» қонун ҳужжатини қабул қилиниши юртимиз фуқароларининг меҳнат қилиш ҳуқуқларини, ўз фаолиятларини қонун асосида олиб борилишини кафолатлайди. Келгусида ўз фаолиятларини ривожлантириш, кенгайтириш ва зарур ҳолларда тадбиркорлик субъектига айлантириш даражасигача кўтариш учун имкон беришини ҳам кўзда тутиши лозим.
Лойиҳа муаллифи Ҳикматбек Матниёзов. www.nurzamon.uz сайти маъмурияти рухсатисиз кўчириб босилмасин.
12 ноябрь 2017 йил
PS. Юқорида таклиф этилган "Тирикчилик билан банд фуқаролар тўғрисида"ги қонун лойиҳасининг сўнгги варианти муаллиф Ҳикматбек Матниёзов тамонидан қайта ишлаб чиқилмоқда. Умид қиламизки, Ўзбекистон фуқароларининг жуда катта қатламининг яшаш, меҳнат қилиш ҳуқуқини ўз ичига олган ва халқаро мезонлар асосида яратилаётган қонун лойиҳасининг энг сўнгги вариантини ҳам чоп этамиз. Бу борада фикр ва мулохазаларингизни Facebook саҳифамиз орқали билдиришингиз мумкин.
--
- - -